Jonatan Xenik O‘zbekiston hukumatini AES masalasida ehtiyot bo‘lishga chaqirdi

Amerika Qo‘shma Shtatlarining O‘zbekistondagi elchisi Jonatan Xenik o‘z intervyusida O‘zbekiston hukumatini mamlakatdagi ilk atom elektrostansiyasi qurilishida texnik hamkorlarni tanlashda o‘ta ehtiyotkor bo‘lishga chorladi.

Hamkorlarni tanlashda ehtiyotkorlik lozim

Elchi O‘zbekiston qanday qaror qabul qilishidan qat’i nazar, Qo‘shma Shtatlar salohiyatni oshirish, texnik ekspertiza jabhalarida hamkorlik qilishdan mamnun bo‘lishini qayd etgan. “Albatta, hamkorlarni tanlash O‘zbekistonning ixtiyorida. Biz tadqiqot va texnologik ishlanmalarda, shuningdek, texnik hamkorlarni tanlashda o‘ta ehtiyotkor bo‘lishga undagan bo‘lardik. Xavfsizlik va boshqa masalalarda e’tirof qozongan respublikaga eng maqbul texnologiyalar majmuasini taklif etishi maqsadga muvofiq”, degan AQSh elchisi.

AES qurilishi loyihasi

Bundan bir necha kun avval Rossiya bosh vaziri o‘rinbosari Denis Manturovning O‘zbekistonda kichik quvvatli AES qurilishi loyihasi allaqachon ishlab chiqilayotganligi haqidagi gapi OAVda yangradi. Ma’lumotga ko‘ra, “O‘zatom” qurilish uchun ruxsatnomani 2026-yilda olishni rejalashtirmoqda. 

Ishlarni boshlash to‘g‘risida bayonnoma 

Bundan rosa uch oy avval O‘zbekiston va Rossiya O‘zbekistonda AES loyihasi bo‘yicha ishlarni boshlashga kelishib olgan edi. Sentyabr oyida Atom elektr stansiyasi qurilishi direksiyasi hamda Rossiyaning “Rosatom” kompaniyasi “Atomstroyeksport” (“ASE”) muhandislik bo‘limi tomonidan O‘zbekistonda qurilishi rejalashtirilayotgan kam quvvatli atom elektr stansiyasi (KQAES) qurilish maydonchasida ishlarni boshlash to‘g‘risida bayonnoma imzolagan. 

AESga sarmoya kiritish

O‘zbekiston kichik quvvatli atom elektr stansiyasini qurish uchun xorij banklaridan mablag‘ jalb etmoqchi. AES qurilishi direksiyasi direktorining aytishicha, Hozirda bir necha Yevropa, Rossiya va mahalliy banklar bilan AESga sarmoya kiritish bo‘yicha muzokara olib borilyapti. “Qaysi banklar bizga ma’qul taklif bersa, ular bilan hamkorlik qilinadi. Chet el banklari krediti ham investitsiyaga tenglashtiriladi”, degan direksiya rahbari. 

Kichik quvvatli AES 

Kichik va katta quvvatli atom elektr stansiyalari (AES) qurish narxi bir necha omillarga bog‘liq, shuningdek, loyihaning miqyosi, texnologiyalar, qurilish joyi, hamda infratuzilmani yaratish bilan bog‘liq xarajatlar katta ahamiyatga ega. Kichik modulli reaktorlar (SMR) odatda an’anaviy katta AESlarga qaraganda arzonroq bo‘ladi, chunki ular kichikroq miqdorda energiya ishlab chiqaradi va qurilish muddati ham qisqaroq. Quvvati 50—300 MVtni tashkil qiladigan reaktorlarning taxminiy qurilish xarajatlari 2—5 milliard AQSH dollarini tashkil qiladi. 

Katta quvvatli AES

Katta quvvatli AESlar yuqori quvvatga ega bo‘lib, katta energiya talab qiladigan mamlakatlar va mintaqalar uchun mos keladi. Uning qurilish xarajatlari odatda yuqori bo‘ladi. Quvvati 1000—1600 MVtni tashkil qiluvchi reaktorlarning taxminiy qurilish xarajatlari 6—10 milliard AQSH dollari va undan yuqorini tashkil qilishi mumkin. 

Qurilish narxlariga ta’sir etuvchi asosiy omillar

O‘zgaruvchan reaktor texnologiyalari qurilish qiymatlariga turlicha ta’sir qiladi. Loyihaning joylashgan joyi, infratuzilmaga yaqinligi va transport xarajatlari ham umumiy qiymatga ta’sir ko‘rsatmasdan qolmaydi. AES qurilishi bir necha yil davomida olib borilishi mumkin. Katta AESlar qurilishi 10 yil yoki undan ham uzoq vaqt davom etishi mumkin.

Qurilish davomida narx ko‘tarilishi

tarixda bir necha misollar borki, atom elektr stansiyalarini (AES) qurish davomida loyiha xarajatlari kutilganidan bir necha baravar oshib ketgan. Bu loyihalarning narxi ko‘plab omillarga ko‘ra keskin qimmatlagan, jumladan texnik qiyinchiliklar, ta’minot va qurilishdagi kechikishlar, xavfsizlik standartlarining oshishi, hamda moliyaviy yoki siyosiy o‘zgarishlar tufayli.

Olkilooto AES (Finlyandiya)

Finlyandiyada joylashgan Olkilooto AESi dastlab 3 milliard yevroga baholanadi, keyinchalik esa uning umumiy qiymati 11 milliard yevroni tashkil qilgan. AES 2005—2020-yillar oralig‘ida qurilgan. Olkilooto-3 reaktori Yevropada qurilayotgan eng ilg‘or texnologiyalardan biri bo‘lgan EPR (European Pressurized Reactor) texnologiyasi asosida qurildi. Loyiha juda ko‘p texnik qiyinchiliklarga duch keldi, qurilish muddati 15 yilga cho‘zildi va shuning natijasida narx kutilganidan uch baravar oshdi. Loyihani amalga oshirishda ta’minot zanjirlaridagi qiyinchiliklar va xavfsizlik talablarining kuchaytirilishi katta ta’sir ko‘rsatgani aytiladi. Bu kabi misollar bir talay. Ko‘rinib turibdiki, AES qurish loyihalarida ilg‘or texnologiyalarni joriy qilish, ta’minot tizimi va qurilish jarayonida muammolar bo‘lishi mumkin. Atom energetikasi xavfsizlikni yuqori darajada ta’minlashni talab qiladi. Qoidalar o‘zgarishi narx va muddatga katta ta’sir qilishi ehtimoli yuqori.