“Yolgʻizlik epidemiyasi”: Olomon orasida yakkalalik hissi nega aynan yoshlarni “tanlamoqda?”

XXI asrni ko‘pincha “aloqa davri” deb atashadi. Chunki insoniyat bugun bir-biri bilan tezkor va uzluksiz muloqot qila oladi: ijtimoiy tarmoqlarda yuzlab do‘stlar, onlayn uchrashuvlar, cheksiz suhbatlar... Ammo bu ulkan imkoniyatlarning ortida katt muammo bor: odamlar tobora ko‘proq yolg‘izlikni his qilishyapti. Shu bois olimlar buni “yolg‘izlik epidemiyasi” deb atay boshlashdi.

Yoshlar nega oʻzini yolgʻiz his qiladi?

Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti maʼlumotlariga koʻra, dunyo boʻyicha har olti kishidan biri yolgʻizlikdan aziyat chekmoqda. Eng yuqori koʻrsatkichlar esa oʻsmirlar orasida qayd etilyapti. 13 yoshdan 29 yoshgacha boʻlgan aholi vakillaridan 17-21 %i oʻzini yolgʻiz his qiladi.

“Kursdoshlarim bilan ham, ishdagi jamoam bilan ham aloqalarim yaxshi, soatlab suhbatlashishim mumkin. Oʻqish deb shaharga kelganman, qishloqdagi onam, singlim bilan ham har kuni gaplashaman. Bir qarashda atrofim toʻla odam, tanishlarim juda koʻpdek. Ayniqsa, ijtimoiy tarmoqlardagi virtual doʻstlarimning son-sanogʻi yoʻq. Lekin shunday vaqtlar boʻladiki, dardlashgani, ichimdan nima oʻtayotganini aytgani birorta odam topolmayman. Hayotda faol va quvnoq ko‘ringanim bilan, ich-ichimdan o‘zini begona his qilaman. Meni tushunadigan, qoʻllab-quvvatlaydigan, barcha sirlarimni biladigan yaqinim yoʻqligi alam qiladi.  Soxta, “oʻziga yarasha” doʻstlikka shunchalik oʻrganib qolganmiz, tobora yolgʻizlikka gʻarq boʻlayotganimiz sira ham bilinmaydi”, — deydi Oydin Asrorova.

Bundan anglash mumkinki, bugungi yoshlarning yolg‘izlik hissi bu oddiygina “atrofda odam yo‘qligi” emas, balki murakkab ijtimoiy-psixologik jarayon. Ularning ko‘pchiligi odamlar orasida yurgan holda ham o‘zini yolg‘iz his qiladi. Psixolog Mehrinoz Safarova buning bir nechta asosiy sabablarini sanab oʻtdi.

“Yoshlarning yolg‘izlik hissi bir nechta omillar bilan bog‘liq. Avvalo, ijtimoiy tarmoqlar ta’siri: Instagram yoki TikTok’dagi “mukammal hayot” tasvirlari ularni o‘zini ortda qolgan deb his qilishga majbur qiladi. Ikkinchi sabab, o‘zini anglash davri. “Men kimman?” kabi savollarga javob izlayotgan o‘smirga samimiy qo‘llab-quvvatlash yetishmasa, u ichki olamida yolg‘iz qoladi. Uchinchidan, shaharlashuv va oilaviy rishtalarning bo‘shashishi: band ota-ona, kichraygan oila va bo‘sh xonalar. Yana bir omil — kuchayib borayotgan individualizm. Erkinlikka intilgan yosh ko‘pincha hayot yo‘lini yakka o‘zi bosib o‘tishga majbur bo‘ladi va bu ichki bo‘shliqni kuchaytiradi”.

Bundan maʼlum boʻladiki, yoshlar orasidagi yolg‘izlik ko‘proq “ijtimoiy ajralganlik” hissidir. Ya’ni, ularda suhbatlashadigan insonlari, maʼlum manoda doʻstlari ham bor, ammo chuqur, samimiy, ishonchli aloqalar yetishmaydi.

Soatiga 100 kishi uning qurboni

Bu mavzu bir qarashda oʻta boʻrttirilgan, ahamiyati yuqori emasdek tuyulishi mumkin. Ammo yolgʻizlik nafaqat ruhiy holatimizga, balki salomatligimizga ham ayanchli taʼsir koʻrsatadi. Qayd etilishicha, bu holat erta oʻlim koʻrsatkichlari ortishiga ham olib kelyapti. Oqibatda xuddi shu muammo tufayli sayyorada soatiga qariyb 100 nafar, yiliga 871 ming nafardan ortiq kishi hayotdan koʻz yummoqda.

Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, doimiy yolg‘izlik va ijtimoiy izolyatsiya inson organizmiga kuchli stress omili sifatida ta’sir qiladi. Natijada tanada kortizol darajasi doimiy yuqori bo‘lib qoladi, bu esa yurak-qon tomir tizimi, immunitet va hatto hujayra qarishini tezlashtiradi. Masalan, AQSh Milliy tibbiyot akademiyasi yolg‘izlikni kuniga 15 ta sigaret chekishga teng xavfli omil sifatida baholagan. Ya’ni, inson o‘zini yolg‘iz his qilishi jismoniy sog‘lig‘iga chekish yoki semizlik darajasida zarar yetkazadi.

Yolg‘izlikning salbiy oqibatlari quyidagilarda yaqqol ko‘rinadi:

Yurak kasalliklari xavfi oshadi. Britaniyada o‘tkazilgan meta-tahlilga ko‘ra, yolg‘izlikda yashovchilar orasida yurak xastaligi rivojlanish ehtimoli 29 foizga yuqori.

Immun tizim sustlashadi. Qisqa muddatli stress immunitetni rag‘batlantirsa-da, doimiy yolg‘izlik tufayli paydo bo‘lgan uzoq muddatli stress tanani infeksiyalar va kasalliklarga qarshi zaiflashtiradi.

Uyqu buzilishi. O‘zini yolg‘iz his qilgan insonlarda uyqusizlik, uyqu sifatining pasayishi ko‘proq uchraydi. Bu esa keyinchalik asabiylashish, depressiya va surunkali kasalliklarni kuchaytiradi.

Ruhiy salomatlik izdan chiqadi. Psixologlarning ta’kidlashicha, yolg‘izlik depressiya, tashvish sindromi va hatto o‘z joniga qasd qilish xavfini bir necha barobar oshiradi.

Qadriyatlar bizni asrab qolyapti

O‘zbek jamiyatida odat tusiga kirgan jamoaviylik va oila qadriyatlari hali-hanuz kuchli, ammo agar bu rishtalar bo‘shab borsa, global tendensiyalar bizni ham ayab oʻtirmasligi tayin. Yurtimizda bu mavzu hali keng muhokama qilinayotganicha yoʻq, ammo sezilarli tendensiyalar bor. Shaharlashuv, ta’lim olish yoki ish izlab boshqa hududlarga ko‘chib ketish yoshlarni oiladan uzoqlashtirmoqda. Masalan, viloyatdan Toshkentga kelgan talaba darsdan bo‘sh vaqtida ko‘pincha yotoqxona yoki ijarada xonasida yolg‘iz qoladi. U telefon orqali do‘stlari bilan yozishadi, ijtimoiy tarmoqlarda faol bo‘ladi, ammo jonli muloqot, samimiy suhbat, kimningdir uni tinglashi yetishmaydi.

Yana bir kuzatuv: so‘nggi yillarda chet elga ishlash yoki o‘qishga ketayotgan yoshlar soni ortmoqda. Ularning ko‘pchiligi yangi muhitga moslashishda katta qiyinchilikka duch keladi. Tanish-bilish yo‘qligi, til to‘siqlari, begona jamiyatda o‘zini “ortiqcha odam”dek his qilish — bu ham yolg‘izlikning chuqur shakli. Natijada ularning ruhiy salomatligi zaiflashib, uyqusizlik, asabiylashish va depressiya belgilari paydo bo‘lishi kuzatilmoqda. Demak, yolg‘izlik shunchaki ruhiy tushkunlik emas. Bu yoshlarning salomatligi, ta’limdagi muvaffaqiyati va ijtimoiy faolligiga ham bevosita ta’sir qiladigan xavfli omil.

Zo‘r! Endi matnga yechim va takliflarni kiritamiz. Bu qism nafaqat ilmiy asosga, balki o‘zbek jamiyatining qadriyatlariga ham tayansagina o‘quvchiga yaqinroq va ishonchliroq bo‘ladi. Mana taklif etiladigan variant:

Yolg‘izlikdan qanday qutilish mumkin?

Koʻrinib turibdiki, yolg‘izlik bu faqat shaxsiy muammo emas, balki jamiyat muammosi hamdir. Uni yengishda, fikrimizcha,  quyidagi yondashuv zarur: shaxsiy, oilaviy va ijtimoiy.

1.     Shaxsiy darajada.

Yolg‘izlikni yengishning eng muhim yo‘li o‘zini tinglash va faol muloqotga ochiq bo‘lishdir. Qiziqishlariga mos klub yoki to‘garaklarga qatnashish, ijtimoiy va ko‘ngilli faoliyatlarda ishtirok etish nafaqat yangi do‘stlar orttirish, balki o‘zini jamiyatda foydali shaxs sifatida his etish imkonini beradi. Chunki yolg‘izlikdan chiqishning eng yaxshi yo‘li o‘xshash fikrli insonlar bilan haqiqiy, samimiy aloqalar o‘rnatishdir.

2.     Oilaviy darajada.

O‘zbek oilalari tarixan mustahkam bo‘lib kelgan. Ammo shaharlashuv, bandlik va zamonaviy turmush tarzi bu rishtalarni zaiflashtirishi mumkin. Shu bois har bir oilada muntazam “oila davrasi”ni saqlash: kechki ovqatni birga yeyish, umumiy suhbat qurish, farzandlarni tinglash kabi odatlar yoshlarning yolg‘iz qolish xavfini kamaytiradi. Ota-onaning oddiygina: “Bugun o‘qishing qanday boʻldi, kayfiyating yaxshimi?” degan savoli ham ko‘pincha yoshlarning ruhiy holati uchun katta tayanch bo‘ladi.

3.     Jamoaviy darajada.

Jamiyatimiz asrlar davomida mahalla va qo‘shnichilik qadriyatlari bilan ajralib turgan. Aynan mana shu jamoaviylik bugun ham yolg‘izlikka qarshi eng kuchli vosita hisoblanadi. Mahallalarda yoshlar uchun sport musobaqalari, kitobxonlik uchrashuvlari, madaniy tadbirlar o‘tkazish ularni real muloqotga, samimiy do‘stlikka chorlaydi. Shuningdek, maktab va oliygohlarda psixologik maslahat markazlarini kuchaytirish, talabalarga “yordam guruhlari”ni tashkil etish ham katta samara beradi.

4.     Davlat va jamiyat miqyosida.

So‘nggi yillarda yoshlar bilan ishlashga qaratilgan turli davlat dasturlari qabul qilinmoqda. Ammo ular nafaqat ish va ta’lim imkoniyatlariga, balki ruhiy salomatlikka ham e’tibor qaratishi kerak. Masalan, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish bilan birga, “yolg‘izlik profilaktikasi” bo‘yicha ma’rifiy loyihalar yo‘lga qo‘yilishi lozim. Yoshlar orasida ijtimoiy psixologik yordamni ommalashtirish jamiyatning barqaror kelajagi uchun muhim.

Shahruza SATTOROVA