Ayblov kvarteti: Orol dengizi ortidan Sirdaryo ham qurish yoqasida

BMT ma’lumotlariga ko‘ra, dunyo aholisining 40 foizi transchegaraviy daryolar va ko‘llar yaqinida istiqomat qiladi, ammo faqat beshdan bir qismi suv resurslaridan birgalikda foydalanish bo‘yicha kelishuvlarga ega. Markaziy Osiyo mintaqasi uchun ham transchegaraviy daryolardan oqilona foydalanish masalasi strategik ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqolada mintaqaviy hamkorlik doirasida muammoni qanday hal qilish mumkinligini ko‘rib chiqamiz.

Orol dengizidagi vaziyat

Transchegaraviy daryolar masalasi muhokama qilinayotganda Orol dengizidagi vaziyatni tilga olmaslik mumkin emas. Chunki Markaziy Osiyo davlatlari uchun umumiy suv oqimi bo‘lgan Sirdaryoning sayozlashishi dengizni hozirgi holatiga olib kelgan. Buning oqibatlari nafaqat qishloq xo‘jaligini beqarorlashtirdi, balki mahalliy aholining ijtimoiy ahvolini ham o‘zgartirdi. Turmushi dengizga bog‘liq bo‘lgan aholi ko‘chirildi, daromad keltiruvchi korxonalar qisqardi.

Markaziy Osiyoda umumiy kelishuv bo‘ladimi?

Butunjahon meteorologiya tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, 2050-yilga borib 5 milliard odam suv tanqisligini boshdan kechirishi mumkin. Taxminlarga ko‘ra, bu davrda Qozog‘iston va O‘zbekiston suvga eng muhtoj davlatlar qatoriga kiradi. Bu shunchaki prognoz emas. Bugungi kunda Qozog‘iston suvining 65 foizi qishloq xo‘jaligida foydalaniladi, bu raqamlar Ozbekistonda 80-90 foizni tashkil etadi. Bu suvning yarmidan ko‘pi samarasiz foydalaniladi, masalan, eski sug‘orish tizimlari suvning katta qismini yo‘qotadi. Suv kanallari betonlangan emas, oqibatda, suvning sezilarli qismi yerga singib ketadi.

Transchegaraviy daryolar masalasi qanday hal qilinmoqda?

Sirdaryo Qirg‘iz Olatog‘idan boshlansa-da, uning oqimining katta qismi O‘zbekiston hududidan oqib o‘tadi. Shunday ekan, transchegaraviy daryolardan samarali foydalanish uchun kelishuvni har ikki davlatdan boshlash kerak. Ayni paytda birinchi kelishuvga erishildi. Sirdaryoning quyi oqimiga suv chiqarish bo‘yicha hukumatlararo kelishuvlarga erishilib, birgalikda nazorat qilish amalga oshirildi.

Masalan, Qozog‘iston va O‘zbekiston yaqinda ikki davlatga iste’mol qilinadigan suv miqdorini aniq hisoblash imkonini beradigan suv hisoblagichlarini o‘rnatish bo‘yicha kelishuvga erishdi. O‘ziga xos jihati shundaki, har biri qurilmani o‘z davlatida emas, balki qo‘shni davlatda o‘rnatadi. Ya’ni Qozog‘iston O‘zbekiston hududiga suv hisoblagich o‘rnatsa, O‘zbekiston tomoni Qozog‘istonga o‘rnatib beradi. Tomonlar, shuningdek, onlayn ma’lumot almashishga kelishib oldilar. Demak, Qozog‘iston O‘zbekiston hududida to‘plangan ma’lumotlardan, O‘zbekiston tomoni esa Qozog‘istonning ma’lumotlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

O‘zbekiston Ekologik partiyasi vakili Komiljon Jo‘rayevga ko‘ra, O‘zbekiston birinchi navbatda iqlim o‘zgarishi bilan bog‘liq loyihalarga ustuvor ahamiyat qaratmoqda. Bu transchegaraviy daryolarni saqlab qolishga xizmat qiladi.

– Iqlim o‘zgarishi va cho‘llanishning kengayishi transchegaraviy daryolarga ta’sir qilishi aniq. Shu munosabat bilan O‘zbekiston davlati tomonidan amalga oshirilayotgan “Yashil Makon” loyihasi haqida to‘xtalib o‘tmoqchiman. Tashabbus 5 yil davomida 1 milliard daraxt ko‘chati ekishni rejalashtirmoqda. Yiliga 200 million dona ko‘chat ekish orqali biz yashil maydonlarni 30 foizga oshirdik. Joriy yilda loyiha doirasida 588 gektar maydonda “yashil bog‘” va 622 gektar maydonda “yashil ijtimoiy bog‘” tashkil etildi. Buxoro, Nukus, Xiva, Urganch shaharlarida umumiy maydoni 40 kilometrlik yashil hudud barpo etildi, – deydi K. Jo‘rayev.

Daryo atrofini ko‘kalamzorlashtirish yechimmi?

O‘zbekiston umumiy suv – Sirdaryoni qutqarishni ko‘kalamzorlashtirish g‘oyasidan izlamoqda. Bizga ma’lumki, avvallari Qozog‘iston bilan birgalikda Orol dengizining qurib qolgan qirg‘oqlariga saksovul ko‘chatlarini ekishni boshlagan edi. Joriy yilning kuzida o‘zbekistonliklar Mo‘ynoq tumanidagi Orolbo‘yida 28 ming gektar maydonga ko‘chat ekdi.

Biroq qozoq mutaxassislarining fikricha, qishloq xo‘jaligi uchun suvdan tartibsiz foydalanish asosiy masala bo‘lishi kerak. Paxta yetishtirishda ko‘p suv ishlatgan O‘zbekiston daryoning quyi oqimini quritmoqda. Hozirda 1 million 100 ming gektar maydonga ushbu ekin ekilib, buning oqibatida Turkiston viloyati dehqon va fermerlari qiynalmoqda, deyiladi Qozog‘istonning nufuzli Kazinform axborot agentligida chop etilgan maqolada.

Sirdaryo suvini faqat O‘zbekiston isrof qilyaptimi?

Qizilo‘rda viloyatida ham guruch uchun foydalaniladigan suvning isrofgarchiligi mavjud. Sirdaryo suvining “kamayishi”ga sabab bo‘lgan sabablardan biri ham shudir. Qozog‘istondagi “Baytaq” yashillar partiyasi raisi Azamatxan Amirtayevga ko‘ra, bugungi muhim davrda irrigatsiya va drenaj tizimlarini modernizatsiya qilish, transchegaraviy daryolarda suv resurslarini hisobga olish va monitoringini olib borish muhim ahamiyat kasb etadi.

– Qizilo‘rda viloyatida sholi yetishtiriladi. Sholi maydonlari tekis bo‘lmagani uchun suv ko‘p isrof bo‘lmoqda. Shuning uchun, ommaviy lazerli boronalash moslamasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu qand lavlagi yetishtiruvchi fermerlarga ham tegishli. Sirdaryoda suv sathi pasayganda qiyinchilik tug‘dirmaydigan sharoit yaratish kerak, - deydi u.

Qirg‘izlarni ayblash tendensiyasi

Jamiyatda Sirdaryoning suv sathi kamayib ketganida qirg‘izlarni ayblash tendensiyasi kuzatilayotgandek. Biroq ularning ham o‘ziga xos motivlari bor. Birinchidan, Qozog‘iston tomoni davlatlararo kelishuv bo‘yicha ajratilgan suvdan muddatidan oldin foydalanadi. Ikkinchidan, ularda ham suv tanqisligi bor. Sirdaryoning manbai Qirg‘iz tog‘larida. Avvalgidan farqli o‘laroq, tog‘dagi muzliklar yillar davomida qisqarib bormoqda. Bunga iqlim o‘zgarishi va ishlab chiqarishning zararli chiqindilari ta’sir ko‘rsatmoqda.

Qirg‘iziston Yashillar partiyasi raisi Erkin Bo‘lekbayevning mavzu yuzasidan fikr-mulohazasiga e’tibor qaratish joiz. Soha mutaxassislarining fikricha, kelgusi yilda Qirg‘izistondagi muzliklar maydoni 30-40 foizga qisqarishi mumkin. 50 yil ichida muzlik maydoni 6683 kvadrat kilometrgacha qisqardi.

– Bugungi kunda muzliklarda 750 milliard kub metr toza chuchuk suv mavjud. Har yili tog‘dan 50 kub kilometr suv oqib chiqadi. Uning bor-yo‘g‘i 20 foizi Qirg‘iziston tomonidan foydalaniladi, qolgani qo‘shni davlatlarga ketadi. Masalan, Qozog‘istonning transchegaraviy suv resurslariga bog‘liqligi 42 foizni, O‘zbekistonda esa taxminan 77 foizni tashkil etadi. Hozirda 604 mingga yaqin qirg‘izistonlik suv tanqisligini boshdan kechirmoqda. O‘tgan yili Bishkek yaqinidagi Seleksiya, O‘roq, Ak-Ordo, Archa-Beshik, Intimaq va Ala-Too aholisi ichimlik va oqova suviga muhtoj edi, — deya tushuntirgan Erkin Bo‘lekbayev Kazinform muxbiriga.

Qirg‘iziston tomoniga ko‘ra, muzliklarning kamayishini to‘xtatish uchun bir qancha usullar yetarli. Bular iqtisodiy sohada kam uglerodli texnologiyalardan foydalanish, uglerod va metan chiqindilarini kamaytirishdir. Bu yo‘nalishda Markaziy Osiyo davlatlari Milliy darajada aniqlash loyihasini amalga oshirganini bilamiz. Qirg‘iziston loyihaga 11 milliard dollar sarmoya kiritmoqda.

Sirdaryodan foydalanish tarixi

1998-yilda uch davlat – Qozog‘iston, Qirg‘iziston va O‘zbekiston Sirdaryodan foydalanish bo‘yicha qaror qabul qilgan edi. Keyinchalik bu hujjatga Tojikiston ham qo‘shildi. Biroq kelishuv transchegaraviy daryolar muammosini hal qilishga yordam bermaydi. Biri vaziyatning o‘zgarishini tomonlar o‘rtasida tenglik yo‘qligi bilan izohlamoqchi bo‘lsa, ikkinchisi suv to‘lovlarini to‘lashdagi kamchiliklarga tayanadi.

- Bu mavzuda hissiyot emas, balki faqat oqilona fikrlash o‘z samarasini beradi. Geosiyosatda har bir davlat o‘z xalqining manfaatlarini ko‘zlaydi. Bizga suv berishsa, o‘sha davlatlarga nima bera olamiz? Bu biz harakat qilishimiz kerak bo‘lgan yo‘nalish. Balki, xomashyo bilan suv uchun haq to‘lash va o‘sha davlat fuqarolarini ish bilan ta’minlash kabi yechim kerakdir. Masalan, biz atom elektr stansiyasini qurishga qaror qildik. Loyiha amalga oshirilsa, suv evaziga qo‘shni davlatlarni elektr energiyasi bilan ta’minlash ham mumkin bo‘ladi, – deydi Azamatxan Amirtayev.

Xitoy va Rossiyadan nimalarni kutamiz?

Hozirda Qozog‘iston va Xitoy o‘rtasida 25 ta daryo mavjud. 2001-yilda transchegaraviy daryolardan foydalanish to‘g‘risida shartnoma imzolandi. Ammo shunga qaramay, yirik daryolar - Irtish va Ili masalasi hali to‘liq hal etilmagan. Xitoy taqchil suvdan foydalanayotgan bir paytda, sharqdagi qo‘shnimiz Shinjon-Uyg‘ur avtonom rayoni aholisini ko‘paytirib, suv omborlari qurilishini tezlashtirdi. Hatto 2050-yilga borib bu hududda sug‘oriladigan yerlar maydoni 600 ming gektarga yetishi mumkin. Demak, Ili daryosi suvining Qozog‘istondagi ulushi 40 foizga kamayadi, deylik.

Bu borada Qozog‘iston Xitoy tomoni bilan kelishuvga erishishga harakat qilmoqda. Hozirda transchegaraviy daryolarni taqsimlash bo‘yicha hukumatlararo bitim loyihasi ishlab chiqilmoqda, to‘liq qaror qachon qabul qilinishi noma’lum. Loyihada milliy manfaat — Ili daryosi orqali Balqash ko‘lidagi suv darajasini saqlab qolishdan iborat. Chunki Balqashdagi suvning 70 foizga yaqini Ili daryosidan keladi. Agar daryo suvi Xitoydan to‘siqsiz oqib chiqsa, Qozog‘istonda ham tanqislik bo‘lmaydi. Masalan, joriy yilda Xitoy bilan chegaradosh “Dobin” o‘lchash stansiyasida o‘rtacha suv oqimi sekundiga 384 kub metrga yetdi (o‘tgan yilga nisbatan 17 foizga ko‘p). Agar ishlar shu tarzda davom etsa Qozog‘iston albatta yutadi. Shu bois Hukumat a’zolari har safar tashrif chog‘ida Xitoy tomoni bilan Bitimni qayta ko‘rib chiqadi.

Rossiya bilan ham umumiy muammolar mavjud. Har ikki tomonga tegishli bo‘lgan Yoyiq, Irtish, Yesil, Tobol, Yelek, Qig‘ash, Qorao‘zen, Sario‘zen kabi transchegaraviy suv resurslarining ahvoli yomon. Qo‘shnilar 2010-yilda transchegaraviy suv havzalaridan birgalikda foydalanish va ularni muhofaza qilish bo‘yicha kelishuvga erishgan edi. Qo‘shma komissiya va 6 ta ishchi guruh tuzildi. Bu yerda ham sezilarli natija yo‘q.

Bu borada xalqaro kelishuv yangi yo‘l ochadigan ko‘rinadi. Yil boshidan buyon Xitoy, Rossiya va Markaziy Osiyo davlatlari bilan transchegaraviy daryolar bo‘yicha 28 ta uchrashuv o‘tkazildi. Natijada O‘zbekistondan 4 milliard kub metrdan ortiq, Tojikistondan 488,6 million kub metr, Qirg‘izistondan Shu daryosi orqali 180 million kub metr, Talas daryosi orqali 380 million kub metrdan ortiq suv kelgan. Orol dengiziga 2000 milliard kub metrdan ortiq suv oqizildi.