O‘zbekistonlik ayollar nima sababdan qotillik qiladi?

2023-yilning dekabr tongida, soat taxminan 8:00 da, 36 yoshli Iqbol Alixonova katta o‘g‘lini maktabga jo‘natib, xonasiga qaytib, vafot etgan erining tanasini bo‘laklashni boshladi. U avval erining o‘ng qo‘lini kaft, tirsak va yelka bo‘ylab kesib tashladi, so‘ng chap qo‘lga o‘tib, bilakdan yelkagacha pichoq va bolta bilan kesdi. U 7 yoshli o‘g‘li multfilm tomosha qilayotganida choy damlab, unga nonushta qilishni aytdi. Hamma Zafar, ya’ni eri, o‘tgan kunning tongidan beri uyga qaytmaganini aytgach, Iqbol yana xonasiga kirib, Zafarning tanasini bo‘laklashni davom ettirdi. Bu safar ikkala oyog‘ini oyoqdan tizzaga va sonigacha kesib tashladi.

“Men ilgari ko‘p tovuq so‘yganman, shuning uchun bo‘g‘imlarni pichoq bilan ajratish mumkinligini bilardim,” – dedi u 2024-yil 21-may kuni ochiq sud jarayonida.

Oxirida u erining boshini kesib, tana qismlarini qora polietilen paketlarga joylab, ularni keyin chiqindilar bilan tashlab yuborishni rejalashtirdi.

Qotillarning ko‘pchiligi erkaklardir

O‘zbekistonda ayollar erkaklarga qaraganda kamroq qotillik qiladi. 2023-yilda mamlakat bo‘ylab mahalliy sudlar tomonidan deyarli 300 ta qotillik ishi birinchi instansiya sifatida ko‘rib chiqilgan. Ushbu ishlarning aksariyati oldindan rejalashtirilgan yoki qasddan sodir etilgan qotilliklar, ba’zi hollarda odamni o‘z joniga qasd qilishga majbur qilish yoki ehtiyotsizlik oqibatida o‘limga sabab bo‘lish holatlari ham kuzatilgan.

 Ayollar bu ishlarning faqat 7 foizida aybdor deb topilgan bo‘lib, jami 21 nafar ayol sudlanuvchi sifatida qatnashgan.

O‘zbekistonda oldindan rejalashtirilgan va qasddan sodir etilgan qotilliklarda ishtirok etgan ayollar ulushi doimiy ravishda past bo‘lib, taxminan 10 foizni tashkil qilmoqda. E’tiborga loyiq tomoni shundaki, mamlakatda 37 million aholining umumiy gender balansi deyarli teng, shuning uchun ayollarning qotilliklarda kam ishtirok etishini faqat demografik ko‘rsatkichlar bilan tushuntirib bo‘lmaydi. Bundan tashqari, qotillik sodir etgan ayollar soni ham asta-sekin kamayib borgan. 2007-yilda qotilliklarning 11 foizi (93 ta qotillik) ayollar tomonidan sodir etilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 7,2 foizga (26 ta qotillik) tushgan.

Sodir etilgan qotilliklar jinslar bo‘yicha

Ayollarning boshqa turdagi jinoyatlardagi ulushi ham past bo‘lgan. Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra, o‘tgan yili 10 891 nafar ayol jinoyat sodir etgan bo‘lsa, erkaklar soni 78 022 nafarni tashkil qilgan. So‘nggi 17 yil davomida xuddi shunday tendensiya kuzatilgan. (Oldingi davrlar uchun ma’lumotlar mavjud emas.)

Qotillik sodir etgan ayollarning soni kam bo‘lsa-da, ularning harakatlari ortida chuqur va murakkab hikoyalar yotadi. Ular kamdan-kam hollarda moddiy manfaat uchun o‘ldiradilar. Erkaklar tomonidan qotillik sodir etilishining ko‘p sabablari bor, lekin ayollar odatda uzoq muddatli zo‘ravonlik, tahdid va tazyiqlarga duch kelgan bo‘ladi. 

Badrashk er va qotil xotin

Iqbol 2017-yilda Zafar bilan turmush qurganida, uning birinchi eridan bo‘lgan o‘g‘li bor edi. Keyinroq Zafardan yana bir o‘g‘il ko‘rdi. Ammo Zafar spirtli ichimlikni ko‘proq iste’mol qilishni boshlagach, uning xulq-atvori o‘zgara boshladi. 

"U hech qanday sabab yo‘q bo‘lsa ham rashk qilar, ishga ketayotganimda yoki ko‘chaga chiqqanimda meni ta’qib qilardi, menga xiyonat qilishda va OITS bilan kasallanganlikda ayblar, bolalarimni olib qo‘yish bilan tahdid qilardi", deb tushuntirdi u sudda. Eng yomoni, Zafar uning katta o‘g‘liga so‘nggi ikki yil davomida jinsiy zo‘ravonlik qilganini da’vo qildi. 

2023-yil 22-dekabrda Zafar yana bir shisha ichkilikni ichib, uni haqorat qila boshlagach, Iqbol chidab turolmadi. Farzandlarini yo‘qotishdan qo‘rqqan holda, u boltasini olib, Zafarni boshidan uch marta urdi. U nima qilganini to‘liq anglab yetishi uchun bir soat vaqt kerak bo‘ldi, keyin jasadni yashirib, bolalar va uy ishlari bilan shug‘ullanishni boshladi. 

2024-yil may oyida Iqbol 13 yilu 3 oy qamoq jazosiga hukm qilindi.

O‘zbekistonda oilaviy zo‘ravonlikning tarqalishi

Iqbol Alixonovaning oilaviy zo‘ravonlikka duch kelgani noyob holat emas. Har yili davlatdan himoya orderi so‘rab taxminan 40 ming ayol murojaat qiladi. Madaniy tamg‘a, ruhiy manipulyatsiya, himoya tizimiga bo‘lgan ishonchsizlik va huquqni muhofaza qilish organlarining patriarxat tabiati sabab, bu raqamlar faqat yuzaki ko‘rinishdir. Yuz minglab ayollar esa sukut saqlab, zo‘ravonlikni yolg‘iz qabul qilishda davom etayotgan bo‘lishi mumkin.

Ushbu kichik raqamlarga qaramay, ma’lumotlar tashvishli bir holatni ko‘rsatadi: ayollar aksariyat zo‘ravonlikka aynan, ularning o‘zlarini eng xavfsiz his qilishi kerak bo‘lgan joyda, ya’ni uyda duch kelishadi. Faqatgina 2021-2022 yillarda 72 000 dan ortiq ayol huquqni muhofaza qilish organlariga tazyiq va ta’qiblar bo‘yicha yordam so‘rab murojaat qilgan. Eng qo‘rqinchlisi shundaki, ushbu holatlarning 85 foizi, taxminan 61 000 voqea, aynan oilalarda sodir bo‘lgan bo‘lib, erkaklar va qaynonalar asosiy zo‘ravonlar bo‘lgan.

Har yili 900 ta ayol o‘z joniga qasd qiladi

O‘zbekistonda kelinlar juda past ijtimoiy maqomga ega. Ularning vazifasi erlariga, bolalariga qarash va uy ishlari bilan shug‘ullanishdan tashqari, qaynotalari va qaynonalariga xizmat qilishni ham o‘z ichiga oladi. Qaynonalar kelinlar ustidan erlari kabi deyarli teng darajada hukmronlik qilishadi, bu esa qat’iy kuch tuzilmasini hosil qiladi. 2021 yilda 1 559 kelin qaynonalariga qarshi himoya buyurtmalarini topshirishgan, biroq ehtimol minglab ayollar sukut saqlashni afzal ko‘rgan. “Oila va Ayol” tadqiqot instituti tomonidan 2022 yilda o‘tkazilgan so‘rovda yosh ayollarning 26,3 foizi erlari tomonidan qaynotalariga nisbatan hurmatsizlik qilganlikda ayblanib, tazyiq yoki tahqirlashga uchraganini bildirgan. Toshkentda har yili o‘rtacha 600 ayol o‘z joniga qasd qiladi — COVID-19 karantini paytida bu raqam 900 ga yetgan — aksariyat holatlar erlari yoki qaynonalari bilan bog‘liq nizolar tufayli sodir bo‘lgan.

Ayollar qanday qilib o‘ldiradi

O‘rganishlarga ko‘ra, ayollar tomonidan sodir etilgan qotillik ishlarining 21 tasidan uchta holatda avvalgi yillardagi shikoyatlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularning batafsil tafsilotlari yo‘q edi. Biroq, boshqa barcha holatlarda ayollar asosan o‘tkir narsalar bilan o‘ldirishgan: oshxona pichoqlari (15 ta holatda) asosiy yoki ikkilamchi qurol sifatida, bolta (2 ta holatda) yoki aniqlanmagan pichoq (1 ta holatda) ishlatilgan. Shuningdek, bitta holatda jabrlanuvchi sirka ichganidan keyin vafot etgan.

O‘zbekistonda erkaklar sodir etgan qotilliklar ayollar sodir qilgan qotilliklardan ozgina farq qiladi. Luiza Atabayeva tomonidan olib borilgan femisid bo‘yicha tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ayollarning 63 foizi erkak oila a’zolari tomonidan o‘ldiriladi: (sobiq) erlar, otalar (qaynota) yoki akalar (qaynog‘asi). Atabayeva o‘rgangan ayollarning faqat 40 foizi pichoq yoki boshqa o‘tkir narsalar bilan o‘ldirilgan. Qolgan usullar esa bo‘g‘ish, urish, yondirish va boshqa zo‘ravonlik shakllarini o‘z ichiga oladi, bu esa erkaklarning ayollar ustidan nazorat va ustunlikni o‘rnatish uchun qo‘llaniladigan shafqatsiz taktikalarning keng doirasini ko‘rsatadi.

2023-yilda qotillik uchun sudga berilgan kamida to‘rt nafar ayol jinoyat sodir etgan paytda aqli zaif deb baholangan. Ular qamoq jazosidan qochish uchun yoki ko‘proq tekshiruv uchun (1) yoki davolanish uchun (3) kasalxonaga yotqizilgan. 2023-yilga ko‘ra, O‘zbekistonda ruhiy kasalliklar bilan ro‘yxatga olingan ayollar soni 100 000 kishidan 54.4 kishini tashkil etadi, erkaklar uchun esa bu ko‘rsatkich bir oz yuqoriroq – 65.7 kishi.

O‘rganilgan qotilliklar ichida faqat uchta holatda ayollar spirtli ichimliklar ta’sirida bo‘lgan. E’tiborga molik jihati shundaki, O‘zbekistonda ayollar orasida faqat 0.9 nafar 100,000 kishiga spirtli ichimlik va spirtli psixozlar bilan ro‘yxatga olingan, bu esa erkaklar orasida 36.6 ni tashkil etadi, bu esa katta jinsiy tafovutni ko‘rsatadi.