Markaziy bank “rassrochka”ga mahsulot sotadigan tadbirkorlik subyektlari faoliyatini tartibga soladi

Markaziy bank hozirda bank nazoratidan tashqarida bo‘lgan bo‘lib to‘lash bozorini tartibga solish imkoniyatini ko‘rib chiqadi, deb xabar bermoqda Gazeta.uz Kredit tashkilotlari faoliyatini tartibga solish metodologiyasi departamenti direktori o‘rinbosari Alautdin Arifxanovga tayanib.

Bo‘lib to‘lashni taqdim etadigan xizmatlar nobank kredit tashkilotlari deb hisoblanishi mumkin. Iqtisodchi Otabek Bakirovga ko‘ra, xalq tilida “nasiya savdo” yoki “rassrochka” sifatida ommalashgan va juda katta tezlikda o‘sayotgan qarz vositasi hozirda umuman tartibga solinmaydi.

Mijozning real kredit yuki haqida yetarli ma’lumot yo‘q

Alautdin Arifxanovning so‘zlariga ko‘ra, so‘nggi yillarda POS moliyalashtirish xizmatlari va BNPL (buy now, pay later — “hozir sotib ol, keyinroq to‘la”) keng tarqalmoqda, ammo ushbu xizmatlar uchun qarzlar haqidagi ma’lumotlar banklar tomonidan hisobga olinmaydi. Bu qarz oluvchilarning real qarz yukini baholashni qiyinlashtiradi va ularning ortiqcha qarzdorlik xavfini oshiradi.

Iste’molchilar tomonidan jalb qilingan qarz miqdori bank nazoratidan tashqarida qolmoqda, shuning uchun ular iste’mol krediti yoki mikrokredit berishda mijozning real kredit yuki haqida yetarli ma’lumotga ega bo‘lmayapti.

“Kredit axboroti almashinuvi to‘g‘risida”gi qonunga o‘zgartirishlar kiritiladi

“Hozirda BNPL’dan nimalar yurisdiksiyamizga kirishi mumkinligi masalasi o‘rganilmoqda. Jahon amaliyotida bo‘lib to‘lash bir yildan ortiq muddatga taqdim etilsa va bo‘lib to‘lash miqdori va yakuniy to‘lov o‘rtasida farq bo‘lsa, bu tartibga solinadi”, — dedi mutaxassis.

Shu munosabat bilan, Alautdin Arifxanovning xabar berishicha, “Kredit axboroti almashinuvi to‘g‘risida”gi qonunga to‘lovlarni bo‘lib to‘lash to‘g‘risidagi ma’lumotlarni majburiy ko‘rsatishni nazarda tutuvchi o‘zgartirish kiritish rejalashtirilmoqda. Bu qarz oluvchining qarz yuki to‘g‘risida to‘liqroq tasavvur hosil qilish va kredit tashkilotlariga o‘z mijozlarining barcha majburiyatlari bo‘yicha dolzarb ma’lumotlardan foydalanish imkonini beradi.

BNPL (Buy Now, Pay Later) modeli haqida

BNPL modeli bugungi global moliyaviy innovatsiyalardan biri bo‘lib, iste’molchilar uchun tovar yoki xizmatni darhol sotib olish imkonini beradi, lekin to‘lovni qismlarga bo‘lib, ma’lum bir muddat ichida amalga oshiradi. Xalqaro tajribada BNPL xizmatlari odatda foizsiz yoki minimal foiz bilan taqdim etiladi, bunda to‘lov vaqtida komissiyani sotuvchi kompaniya qoplaydi. O‘zbekistonda bu modelning o‘sishi va ahamiyati bir qator ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan bog‘liq.

Bozor “gigant”lari

O‘zbekistonda bo‘lib to‘lash (“rassrochka”) xizmati allaqachon iste’molchilar orasida mashhurlikka erishgan. Xususan, maishiy texnika, elektronika, mebel va kiyim-kechak sotib olishda bu xizmat keng qo‘llanilmoqda. KPMG’ning 2024-yilgi hisobotiga ko‘ra, O‘zbekistonda POS-moliyalashtirish va bo‘lib to‘lash bozori 2023-yilda 450–500 million AQSh dollari atrofida baholangan va kelgusi yillarda bu ko‘rsatkich 1,5–2 milliard dollargacha o‘sishi prognoz qilinmoqda. KPMG’ning ta’kidlashicha, POS-moliyalash xaridorlar tomonidan to‘langan tovarlarga ustama qo‘yishni o‘z ichiga oladi, 3−12 oylik to‘lovlar uchun 0% dan 68% gacha. Ba’zi bozor ishtirokchilari “klassik” BNPL bo‘yicha 3−4 oyga foydasiz bo‘lib to‘lashni taqdim etmoqda, bunda komissiyani sotuvchilar to‘laydi.

Uzum Nasiya va Alif Nasiya kabi mahalliy kompaniyalar bozorning uchdan ikki qismini egallab, ushbu xizmatlarni ommalashtirishda yetakchi bo‘lib kelmoqda. Bunday platformalar iste’molchilarga moliyaviy qiyinchiliklarsiz katta xaridlarni amalga oshirish imkonini beradi.

BNPL’ning afzalliklari

BNPL xizmatlarining mashhurligi bir nechta omillar bilan izohlanadi. Ushbu servis kredit olish uchun talab qilinadigan murakkab hujjatlarni bekor qiladi. Iste’molchilar xaridni bir necha daqiqada amalga oshirishi va to‘lovni keyinchalik bo‘lib-bo‘lib to‘lashi mumkin. Ushbu xizmat mijozlarga katta xaridlarni kredit olishni kutmasdan amalga oshirish imkonini beradi. Bu, ayniqsa, katta talabi bo‘lgan tovarlar yoki cheklangan aksiyalar uchun qulay.

Maishiy texnika, elektronika, kiyim-kechak va boshqa iste’mol tovarlari bozorida BNPL modeli xaridlarning ko‘payishiga hissa qo‘shmoqda. Bu esa savdogarlar uchun ham qo‘shimcha daromad manbai yaratadi.

BNPL modelining xavflari va cheklovlari

Biroq BNPL xizmatlari bilan bog‘liq xavflar ham mavjud. BNPL xizmatlari mijozlar uchun juda qulay bo‘lgani bois, ba’zan iste’molchilar bir vaqtning o‘zida bir necha BNPL shartnomalari tuzishi mumkin. Bu esa ularning qarzdorlik yukini oshirib, moliyaviy barqarorlikni xavf ostiga qo‘yadi. 

BNPL orqali berilgan qarzlar hozirgi kunda O‘zbekistonda Markaziy bankning nazoratidan tashqarida qolmoqda. Bu banklarga qarz oluvchining real moliyaviy holatini baholashda muammolar tug‘diradi.

Agar BNPL xizmatlari qat’iy tartibga solinmasa, iste’molchilar huquqlari buzilishi mumkin. Misol uchun, yashirin foizlar yoki ortiqcha qarz yukiga olib keladigan shartnomalar bo‘lishi ehtimoli mavjud.

Xalqaro tajriba

BNPL modeli AQSh, Yevropa va Osiyoning rivojlangan davlatlarida keng qo‘llaniladi. Kompaniyalar bunday xizmatlarni iste’molchilar uchun yanada qulay qilishga intilmoqda. Masalan, AQShda Afterpay, Klarna va Affirm kabi platformalar orqali BNPL modeli ommalashgan. Bu xizmatlar mijozlarga oylik to‘lovlarni rejalashtirish imkonini beradi, savdogarlarga esa sotuv hajmini oshirishga yordam beradi.

Avstraliya va Germaniya kabi davlatlarda BNPL xizmatlari qat’iy nazorat qilinadi. Iste’molchilarni moliyaviy bosimdan himoya qilish uchun ushbu xizmatlar yuzasidan shaffof shartnomalar, maksimal qarz limiti va yashirin to‘lovlarni taqiqlash kabi choralar joriy qilingan.