Dunyo xavf ostida: JSST yana bir virusli epidemiya paydo boʻlishi haqida ogohlantirdi

Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) dunyoda davolab bo‘lmaydigan va olimlarga yaxshi ma’lum bo‘lmagan Marburg virusi epidemiyasi yuzaga kelayotgani haqida ogohlantirdi. Xoʻsh, Marburg qanday kasallik? Uning belgilari qanday? Davo choralari mavjudmi?

Ruanda tumanlarining 7 tasida aniqlangan

Qayd etilishicha, Ruanda Sog‘liqni saqlash vazirligi 30 ta tumandan 7 tasida kasallikni aniqlagan. Tasdiqlangan holatlarning 70 foizdan ortig‘i Kigali shahridagi ikkita tibbiyot muassasasining tibbiyot xodimlaridir. JSST ekspertlari infeksiyada gumon qilingan bir kishi Ruandani tark etganidan xavotirda, virusning kelib chiqishi va qanday tarqalgani noma’lum. 

Marburg kasalligi tarixi

Ushbu kasallik Marburg virusi bilan kasallanish natijasida yuzaga keladi. Kasallikning o‘lim koeffitsiyenti 88% gacha yetishi mumkin, lekin to‘g‘ri tibbiy yordam ko‘rsatilganda bu ko‘rsatkich ancha past bo‘lishi mumkin. Marburg virusi keltirib chiqargan kasallik birinchi marta 1967-yilda Germaniyaning Marburg va Frankfurt shaharlarida hamda Serbiyaning Belgrad shahrida sodir bo‘lgan sinxron kasallik avj olishlari natijasida aniqlangan.

Marburg virusi Ebola virusi kabi Filovirida oilasiga kiradi. Bu ikki kasallik klinik jihatdan o‘xshash, lekin ular turli xil viruslar tomonidan keltirib chiqarilgan. Ikkala kasallik ham kam uchraydi va yuqori o‘lim ko‘rsatkichlari bilan namoyon bo‘ladigan epidemiyalarni qo‘zg‘atishi mumkin.

Vaksina hali yaratilmagan

Marburg virusi bilan bog‘liq kasallik (MVK), ilgari marburg gemorragik isitmasi deb atalgan. Bu og‘ir kasallik bo‘lib, ko‘pincha o‘lim bilan tugaydi. Ushbu virus bilan kasallanganlarda og‘ir gemorragik isitma kuzatiladi. Kasallikning o‘rtacha o‘lim koeffitsiyenti 50% atrofida. O‘tgan epidemiyalar davomida o‘lim koeffitsiyenti virus shtammi va tibbiy yordam sifatiga qarab 24-88% oralig‘ida o‘zgargan. Tezkor qo‘llab-quvvatlovchi davolash va simptomatik davolash bilan regidratatsiyani boshlash bemorlarning omon qolish imkoniyatini oshiradi. Hozirgi vaqtda virusni neytrallashtirishga qodir ro‘yxatdan o‘tgan dori-darmonlar mavjud emas, lekin qon, immunologik va boshqa dorilar asosida davolovchi vositalar yaratish ustida ish olib borilmoqda. 

Virus tashuvchisi

Marburg virusi tabiiy ravishda Rousettus aegypti, Pteropodidae oilasiga mansub meva yeyuvchi yarasalar tomonidan tashiladi. Marburg virusi odamga yarasalardan o‘tadi va keyin odamlar o‘rtasida bir kishidan boshqasiga yuqadi.

Kasallik birinchi marta 1967-yilda Germaniyaning Marburg va Frankfurt shaharlarida hamda Serbiyaning Belgrad shahrida bir vaqtning o‘zida sodir bo‘lgan ikkita yirik epidemiyadan keyin tavsiflangan. Ushbu epidemiyalar laboratoriyalarda Uganda mamlakatidan olib kelingan afrika yashil maymunlari (Cercopithecus aethiops) bilan ishlash bilan bog‘liq bo‘lgan. Keyinchalik kasallikning tarqalishi va alohida holatlar Angola, Kongo Demokratik Respublikasi, Keniya, Uganda, Janubiy Afrika (Zimbabvega safar qilgan odamda) va Ugandada qayd etilgan. 2008-yilda Ugandada yarasalar koloniyasi yashaydigan g‘orlarni ziyorat qilgandan keyin epidemiologik jihatdan bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan ikki holat qayd etilgan.

Infeksiyaning yuqishi

Insonning dastlabki kasallanishi Rousettus yarasalari koloniyalari yashaydigan shaxta yoki g‘orlarda uzoq vaqt qolishi natijasida sodir bo‘ladi.

Virus odamlar o‘rtasida bemorlarning qoni, ajralmalari, organlari yoki boshqa fiziologik suyuqliklari bilan bevosita jismoniy kontakt orqali (terining shikastlangan joylari yoki shilliq qavatlar orqali) yoki ifloslangan yuzalar va materiallar (masalan, choyshablar, kiyimlar) bilan aloqa qilish orqali yuqadi.

Tibbiyot xodimlari kasallangan bemorlarga yordam ko'rsatishda ehtiyot choralariga rioya qilmaganliklari sababli Marburg virusi bilan kasallanish holatlari tez-tez uchrab turadi. Bunday holatlarda kasallanish bemor bilan yaqin aloqada bo'lgan vaqtda tegishli nazorat-profilaktika choralarining bajarilmaganligi bilan bog'liq. Infektsiyalangan inektsion asboblar yoki igna sanchilishi natijasida yuzaga kelgan jarohatlar kasallikning og'irroq kechishi, bemorning ahvolining tez yomonlashishi va o‘limga ham olib kelishi mumkin.

Marburg virusining tarqalish omillaridan biri marosim davomida dafn marosimlari ishtirokchilarining bevosita jasad bilan aloqada bo‘lishidir.

Kasallangan odam qonida virus saqlanib turgan paytda infeksiya manbai bo‘lib qoladi.

 Marburg virusining belgilari

Inkubatsiya davri (infeksiya yuqishidan simptomlar paydo bo‘lishigacha bo‘lgan davr) 2 kundan 21 kungacha davom etishi mumkin.

 Marburg virusi keltirib chiqargan kasallik to‘satdan boshlanadi va tana haroratining keskin ko‘tarilishi, kuchli bosh og‘rig‘i va jiddiy holsizlik bilan kuzatiladi. Odatda mushak og‘riqlari ham keng tarqalgan simptom hisoblanadi. Kasallikning uchinchi kunida o'tkir suvli diareya, qorin og'rig'i va spazmlar, ko'ngil aynishi va qayt qilish rivojlanishi mumkin. Diareya bir hafta davom etishi mumkin. Kasallikning bu bosqichida bemorlar o'ziga xos "xira ko‘rinish"ga ega bo‘ladi: chuqur botgan ko‘zlar, yuz ifodasi yo‘qolishi va kuchli apatiya kuzatiladi.

1967-yilda Yevropada kasallik avj olgan paytda, kasallik alomatlari paydo bo'lganidan keyin 2-7 kun ichida ko'plab bemorlarda qichishish keltirib chiqarmaydigan toshma kuzatilgan.

Kasallikning 5-7-kunlarida ko'plab bemorlarda og'ir gemorragik simptomlar kuzatiladi, va qon ketishi, ko‘pincha bir necha joyda bir vaqtda bo‘ladi, bu o‘lim bilan yakunlangan holatlarning umumiy belgisidir. Qusishda va najasda yangi qon paydo bo‘lishi ko‘pincha burun, milk va qindan qon ketishi bilan birga kuzatiladi. Ayniqsa, venepunksiya joylaridan (tomir devorlarini teshib, suyuqliklarni tomir ichiga kiritish yoki qon namunasini olish uchun teshilgan joylardan) to‘satdan qon ketishi jiddiy muammo bo‘lishi mumkin. Kasallikning og‘ir bosqichida bemorlarda yuqori harorat saqlanib qolishi mumkin.

Markaziy asab tizimining zararlanishi ongning chalkashishi, asabiylik va tajovuzkorlik ko‘rinishida namoyon bo‘lishi mumkin. Ba'zi hollarda kasallikning keyingi bosqichida (kasallikning 15-kuni) orxit (bir yoki ikkala moyakning yallig‘lanishi) rivojlanishi mumkin.

Kasallikning o‘lim bilan yakunlangan holatlari, odatda og‘ir qon ketish va kasallik alomatlari paydo bo‘lganidan 8-9 kun o‘tib kuzatiladi.

 Diagnostika

Klinik ko‘rinishga qarab, kasallikni boshqa yuqumli kasalliklardan, masalan, bezgak, ich terlama, shigellyoz, meningit va boshqa virusli gemorragik isitmalardan ajratish qiyin bo‘lishi mumkin. Marburg virusi bilan kasallanganlikni tasdiqlash uchun quyidagi diagnostika usullari qo‘llaniladi:

- immunoferment tahlil (IFA) orqali antitanalarni aniqlash;

- antigenlarni aniqlash testlari;

- neytrallash reaksiyasi;

- teskari transkriptazali polimeraza zanjirli reaksiya (OT-PZR);

- elektron mikroskopiya;

- hujayra madaniyatida virusni izolyatsiya qilish.

Bemorlardan olingan biomaterial namunalar eng yuqori biologik xavf toifasiga kiradi; inaktivatsiya qilinmagan namunalarni laboratoriyalarda tekshirish faqat maksimal biologik xavfsizlik darajasiga ega laboratoriyalarda amalga oshirilishi kerak. Barcha biologik material namunalarini ichki yoki xalqaro tashishda uch qavatli qadoqlash qoidasi qo‘llanilishi kerak.

Dori vositalari va vaksinalar

Hozirda Marburg virusi keltirib chiqargan kasallikka qarshi ro‘yxatdan o‘tgan vaksina yoki antiviral dori vositalari yo‘q. Bemorlarning omon qolish ko‘rsatkichlarini oshirish uchun qo‘llab-quvvatlovchi terapiya (og‘iz orqali yoki tomir ichiga regidratatsiya qilish) va simptomatik davolash tavsiya etiladi.

Eksperimental foydalanish yoki insonparvarlik nuqtai nazaridan monoklonal antitanalar (MAT) va ba'zi antiviral preparatlarni, masalan, remdesivir va fapiravirni qo‘llash masalasi ko‘rib chiqilishi mumkin, ular ilgari Ebola kasalligini davolash uchun klinik sinovlarda qo‘llangan. 

2020-yil may oyida Yevropa dori-darmon agentligi Ebola virusi keltirib chiqargan kasallikka qarshi Zabdeno (Ad26.ZEBOV) va Mvabea (MVA-BN-Filo) vaksinalarini ro‘yxatdan o‘tkazdi. Bavarian Nordic kompaniyasining Mvabea vaksinasida o‘pka virusu vaksinasi (MVA) mavjud bo‘lib, bu virus Ebola virusining Zair shtammi va uchta boshqa filoviruslarning to‘rtta oqsilini ishlab chiqarishga moslashtirilgan. Bu vaksina nazariy jihatdan Marburg virusiga qarshi immunitetni ta'minlashi mumkin, ammo uning samaradorligi klinik sinovlardan o‘tmagan.