O‘zbekiston shaharlarini 2040-yilgacha qanday o‘zgarishlar kutmoqda?

Bugungi kunda O‘zbekistonda urbanizatsiya darajasi 51% ni tashkil etadi, ya’ni aholining yarmidan ko‘pi hanuz qishloqlarda yashaydi. 2040-yilgacha bu ko‘rsatkichni 65% ga yetkazish rejalashtirilgan. Shuningdek, ichimlik suv ta’minoti 100% ga, oqova suv tizimi esa barcha aholiga yetib boradigan darajaga yetkaziladi. 

Buning uchun O‘zbekiston urbanizatsiya jarayonlarini aniq reja asosida boshqaradi. “Urbanizatsiyani 2040-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi” shaharlarni zamonaviy infratuzilmalar bilan ta’minlash, millionlik shaharlar sonini oshirish va aholining turmush sharoitini yaxshilashni nazarda tutadi. Ammo bu osongina amalga oshmaydi. Urbanizatsiya jarayonida boshqaruv tizimidagi kamchiliklar, infratuzilmaning yetarlicha samarali ishlamasligi, transport tirbandliklari, internet tezligining pastligi, noqonuniy qurilishlar va ekin yerlarining qisqarishi kabi muammolar hal etilishi kerak. Xo‘sh, bu muammolar qanday hal qilinadi? O‘zbekiston shaharlarini 2040-yilgacha qanday o‘zgarishlar kutmoqda?

Urbanizatsiyaning bugungi holati va asosiy muammolar

Hozirda O‘zbekiston shaharlarida 19,1 million kishi istiqomat qiladi, urbanizatsiya darajasi esa 51 foizni tashkil etadi. Mamlakat bo‘ylab 178 ta shahar aholi punktlari mavjud bo‘lib, ulardan 120 tasi shahar, 1 058 tasi esa shaharchalardan iborat. 

Aholining uy-joy bilan ta’minlanish darajasi har bir kishiga o‘rtacha 19,1 kvadrat metrni tashkil qiladi. Ichimlik suv bilan ta’minlash darajasi 80,7 foizni, tabiiy gaz bilan ta’minlash 55,4 foizni, issiq suv bilan ta’minlash esa 57 foizni tashkil etmoqda. Issiqlik ta’minoti 66 foizga yetgan bo‘lsa, oqova suv bilan ta’minlash darajasi atigi 20,1 foizni tashkil qilmoqda. 

O‘zbekistonda urbanizatsiya jarayoni jadal rivojlanayotgan bo‘lsa-da, bu sohada hali ham muayyan muammolar saqlanib qolmoqda. Eng katta muammolardan biri – urbanizatsiyani tartibga soluvchi yagona normativ-huquqiy hujjatning mavjud emasligidir. Hozirgacha bu jarayonni tartibga soladigan aniq qonunchilik asoslari ishlab chiqilmagan, natijada rivojlanish izchil amalga oshmayapti. 

Bundan tashqari, urbanizatsiya darajasi juda past bo‘lib, o‘rtacha yillik o‘sish atigi 0,01 foizni tashkil etadi. Shaharlarning institutsional salohiyati zaif bo‘lib, hududlarni rivojlantirish tizimi yetarli darajada shakllanmagan. Shaharlar o‘sish sur’atining sustligi ularning infratuzilma jihatdan takomillashuviga ham to‘sqinlik qilmoqda. 

Transport va kommunikatsiya tarmoqlarining eskirganligi ham dolzarb muammolardan biridir. Shaharlar bo‘ylab transport tirbandliklari kuchayib borayotgan bo‘lsa-da, ushbu muammoni bartaraf etishga ajratilayotgan mablag‘larning samaradorligi pastligi sezilmoqda. Shu bilan birga, zamonaviy shahar infratuzilmasi talablarini qondirish uchun internet tarmog‘ini rivojlantirish zarur, biroq hozirgi paytda uning tezligi yetarlicha yuqori emas. 

Shuningdek, noqonuniy qurilishlar ham urbanizatsiya jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shahar atroflarida noqonuniy uy-joy qurilishi va o‘zboshimchalik bilan egallangan yerlar soni ortib bormoqda. Bu shaharlarni tartibsiz kengayishiga va infratuzilma yuklamasining oshishiga sabab bo‘lyapti. 

Ekologik muammolar ham urbanizatsiyaning muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Hududiy kengayish natijasida ekin yerlarining qisqarishi kuzatilmoqda. Bu esa nafaqat atrof-muhitga, balki qishloq xo‘jaligi rivojlanishiga ham salbiy ta’sir o‘tkazmoqda.

2040-yilgacha qanday o‘zgarishlar kutilmoqda?

Urbanizatsiya jarayonida uchrayotgan muammolarni bartaraf etish va shaharlarni yanada rivojlantirish uchun 2040-yilgacha mo‘ljallangan konsepsiyada bir qancha muhim vazifalar belgilangan. Eng avvalo, shaharlarning institutsional salohiyatini mustahkamlash va boshqaruv tizimini takomillashtirish rejalashtirilgan. Samarali boshqaruvsiz urbanizatsiya jarayoni tartibsiz kechishi mumkin, shuning uchun shaharlarni boshqarish mexanizmlarini yaxshilash ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan. 

Shu bilan birga, shaharlarning transport tizimini rivojlantirish va qulay harakatlanish imkoniyatlarini yaratish ham muhim masalalardan biri sanaladi. Zamonaviy infratuzilma shahar hayotining ajralmas qismi bo‘lib, aholi punktlarini sifatli yo‘l, muhandislik kommunikatsiyalari va transport xizmatlari bilan ta’minlash zarur. Aynan shu sababli, konsepsiyada infratuzilmani modernizatsiya qilish va uy-joy qurilishini jadallashtirish ham alohida o‘rin tutadi. 

Aholining farovonligini oshirish maqsadida ijtimoiy xizmatlar qamrovini kengaytirish ham rejalashtirilgan. Ta’lim, sog‘liqni saqlash va boshqa ijtimoiy xizmatlarning sifati va ulardan foydalanish imkoniyatlari shahar infratuzilmasining muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Bundan tashqari, aglomeratsiya jarayonlarini tartibga solish va monoshaharlarni rivojlantirish ham urbanizatsiyaning asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida ko‘rilmoqda. 

Sanoat va xizmat ko‘rsatish sohalarini kengaytirish orqali aholi bandligini oshirish ham konsepsiyaning muhim maqsadlaridan biridir. Ish o‘rinlarini ko‘paytirish va iqtisodiy faollikni oshirish urbanizatsiya jarayonining muvaffaqiyatli bo‘lishida katta ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, ekologik barqarorlikni ta’minlash va yashil hududlarni kengaytirish ham rejalashtirilgan bo‘lib, bu shaharlarning nafaqat iqtisodiy, balki ekologik jihatdan ham barqaror rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. 

Urbanizatsiya jarayonining samarali boshqarilishi uchun ushbu sohadagi kadrlarni qayta tayyorlash va zamonaviy mutaxassislarni yetishtirish muhim vazifalardan biridir. Texnologik taraqqiyot va yangi shahar boshqaruv usullarini joriy qilish uchun malakali kadrlar tayyorlash shaharlarning jadal rivojlanishiga turtki beradi. Shuningdek, xalqaro va mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish orqali urbanizatsiya sohasidagi ilg‘or tajribalarni o‘rganish va joriy qilish ham konsepsiyada belgilangan asosiy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi.

Urbanizatsiyaning ta’siri qanday bo‘ladi?

Konsepsiya doirasida urbanizatsiyani rivojlantirish bo‘yicha aniq maqsad va rejalarga ega bo‘lgan 10 asosiy yo‘nalish belgilandi: 

O‘zbekistonda urbanizatsiya jarayonlarini tizimli ravishda rivojlantirish va mavjud muammolarni bartaraf etish maqsadida keng qamrovli konsepsiya ishlab chiqilgan. Bu konsepsiyada shaharlarning boshqaruv tizimini takomillashtirish va institutsional salohiyatini mustahkamlash muhim vazifa sifatida belgilangan. Samarali boshqaruvsiz shaharlarni rivojlantirish mushkul bo‘lgani sababli, bu jarayonda zamonaviy yondashuvlar joriy etiladi. 

Urbanizatsiyaning muhim yo‘nalishlaridan biri transport tizimini rivojlantirish va qulay harakatlanish imkoniyatlarini yaratish hisoblanadi. Tirbandlik muammosini hal qilish, transport infratuzilmasini yaxshilash va jamoat transporti tarmog‘ini kengaytirish ushbu konsepsiyaning asosiy vazifalaridan biridir. Shu bilan birga, aholi punktlarini zamonaviy infratuzilma bilan ta’minlash va uy-joy qurilishini jadallashtirish ham ustuvor yo‘nalishlardan biridir. Shaharlar aholisi o‘sib borayotganligi sababli, zamonaviy uy-joy fondini kengaytirish va yashash uchun qulay muhit yaratish talab etiladi. 

Shuningdek, urbanizatsiya jarayonida ijtimoiy xizmatlar qamrovini kengaytirish va aholi farovonligini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Sog‘liqni saqlash, ta’lim, ijtimoiy xizmatlar sifati va ulardan foydalanish imkoniyatlarini yaxshilash orqali shahar hayoti yanada qulay bo‘lishi ta’minlanadi. Shu bilan birga, aglomeratsiya jarayonlarini tartibga solish va monoshaharlarni rivojlantirish ham konsepsiyada alohida o‘rin egallaydi. Monoshaharlarning iqtisodiy salohiyatini oshirish, yangi investitsiyalarni jalb qilish va ularni jadal rivojlantirish maqsad qilingan. 

Sanoat va xizmat ko‘rsatish sohalarini rivojlantirish orqali aholi bandligini oshirish ham rejalashtirilgan. Ish o‘rinlarini yaratish va iqtisodiy faollikni oshirish urbanizatsiya jarayonining samaradorligini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Shu bilan birga, ekologik barqarorlikni ta’minlash va yashil hududlarni kengaytirish ham kelajak shaharlarining muhim qismi bo‘lishi lozim. Yashil hududlarning ko‘payishi ekologik muhitni yaxshilash va aholining sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga xizmat qiladi. 

Urbanizatsiya jarayonining uzluksiz rivojlanishi uchun soha mutaxassislarini qayta tayyorlash va zamonaviy urbanistlar, muhandislar va shaharsozlik mutaxassislarini yetishtirish ham alohida ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, xalqaro va mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish orqali urbanizatsiya bo‘yicha ilg‘or tajribalarni o‘rganish va amaliyotga tatbiq etish rejalashtirilgan. 

Shaharlarni modernizatsiya qilish jarayonida urbanizatsiya darajasini oshirish uchun bosqichma-bosqich yangi tizimga o‘tish rejalashtirilmoqda. Birinchi bosqichda 10 ta shahar, ikkinchi bosqichda esa 69 ta shahar urbanizatsiya standartlariga moslashtiriladi. Shu bilan birga, aglomeratsiya hududlari ham aniq belgilab olingan bo‘lib, ularga 4 ta mintaqaviy, 15 ta mahalliy va 25 ta shahar kiritiladi.

2040-yilgacha qanday o‘zgarishlar kutilmoqda?

O‘zbekiston urbanizatsiya jarayonini tizimli rivojlantirish maqsadida 2040-yilgacha aniq maqsad va rejalar belgilagan. Eng avvalo, shahar va shaharchalar umumiy soni 1 190 taga yetkazilishi rejalashtirilgan bo‘lib, bu shaharlar infratuzilmasining kengayishi va aholining urbanizatsiya jarayoniga yanada faol qo‘shilishini ta’minlaydi. 

Yirik shaharlarning iqtisodiy va infratuzilmaviy salohiyatini oshirish ham konsepsiyaning muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, millionlik shaharlar soni 5 taga ortadi. Shu bilan birga, viloyat bo‘ysunuvidagi shaharlar soni 30 taga yetkaziladi, bu esa shaharlarning hududiy boshqaruv tizimi bilan bog‘liqligini yanada mustahkamlaydi. Katta shaharlar soni esa 12 taga yetkazilishi rejalashtirilgan bo‘lib, bu aholi zichligini optimal taqsimlash va shaharlarning rivojlanish darajasini oshirishga xizmat qiladi. 

Aholi uchun qulay yashash muhitini yaratish maqsadida shahar aholisining 40 foizi ko‘p qavatli uy-joylarda yashashga o‘tadi. Bu esa yer maydonlaridan yanada samarali foydalanish va zamonaviy turar-joy majmualarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ichimlik suv va oqova suv bilan ta’minlanish darajasi 100 foizga yetkaziladi, bu esa barcha shahar aholisi uchun toza va xavfsiz suvdan foydalanish imkonini beradi. 

Shuningdek, aholi jon boshiga uy-joy bilan ta’minlanish 30 kvadrat metrga oshiriladi, bu esa urbanizatsiya jarayonining nafaqat son jihatidan, balki sifat jihatidan ham rivojlanishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, urbanizatsiya darajasi 65 foizga yetkazilishi rejalashtirilgan bo‘lib, bu shahar aholisi ulushining sezilarli darajada oshishini anglatadi. 

Ekologik muhitni saqlash va shaharlarning barqaror rivojlanishini ta’minlash ham konsepsiyaning muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Shu sababli, ‘yashil belbog‘lar” mavjud bo‘lgan shaharlar soni 25 taga yetkaziladi, bu esa atrof-muhitga ijobiy ta’sir ko‘rsatish bilan birga, shahar aholisi uchun ekologik toza hududlarni yaratishga xizmat qiladi.