Nima uchun aqlli odamlar o‘ziga ko‘proq shubha qiladi, ahmoqlar esa o‘ziga to‘liq ishonadi?

Jamiyat ongida uzoq vaqt davomida yuqori intellekt muqarrar ravishda o‘ziga ishonch bilan birga kechadi degan tasavvur shakllanib qolgan. Ammo amaliyot ko‘pincha buning aksi ekanini ko‘rsatadi: yuzaki bilimga ega odamlar o‘z haq-ligiga mutlaq ishonch bildiradi, haqiqatan ham aqlli va bilimdon insonlar esa — shubhalanishga, ehtiyotkor ifodalarga moyil bo‘ladi.

Bu paradoksning aniq psixologik izohi mavjud.

Dann­ing–Kryu­ger effekti: hodisaning ilmiy asosi

1999 yilda amerikalik psixologlar Devid Danning va Jastin Kryuger “Danning–Kryuger effekti” deb nom olgan kognitiv og‘ishishni tasvirlab berdi. Ularning tadqiqotlariga ko‘ra, muayyan sohada past bilim va ko‘nikmaga ega odamlar o‘z qobiliyatlarini keskin ravishda oshirib baholaydi, yuqori kompetensiyaga ega ishtirokchilar esa, aksincha, ko‘pincha o‘z darajasini past baholaydi.

Muhimi shundaki, gap umumiy intellekt haqida emas, balki aniq bir sohadagi kompetentlik haqida ketmoqda — bu professional ko‘nikmalar bo‘lishi mumkin, analitik fikrlash yoki bilim darajasi.

Nega nodon odamlar haddan tashqari ishonch ko‘rsatadi?

O‘zini tanqid qila olmaslik

Xatolarni obyektiv baholash uchun inson mavzuni hech bo‘lmaganda minimal darajada tushunishi kerak. Nodon odamlar esa ko‘pincha bunday imkoniyatdan mahrum: ular o‘zlaridagi bo‘shliqlarni anglamaydi, demak — o‘zlaridan shubhalanish uchun asos ham ko‘rmaydi.

Boshqacha aytganda, ular o‘z bilimsizligining chegaralarini anglay olmaydi.

Reallikni soddalashtirilgan holda idrok etish

Bilim darajasining pastligi dunyoni oddiydek ko‘rsatadi. Murakkab jarayonlar sodda tuyuladi, ko‘p qirrali masalalar esa go‘yoki birgina to‘g‘ri javobga ega bo‘lgandek ko‘rinadi. Bu esa ichki qat’iyat tuyg‘usini shakllantirib, o‘z fikriga ishonchni kuchaytiradi.

Dalil o‘rniga keskinlikni qo‘yish

Ishonchli ohang va qat’iy iboralar ko‘pincha boshqalar tomonidan kompetentlik belgisi sifatida qabul qilinadi. Nodon odamlar buni sezgi darajasida his qiladi va tahlil chuqurligi o‘rniga bosim va keskinlikni qo‘llashga urinadi.

Nega aqlli odamlar ko‘proq shubhalanadi?

Murakkablik va noaniqlikni anglash

Insonning bilimi chuqurlashgan sayin u dunyoning naqadar murakkab va ko‘p qirrali ekanini yaxshiroq tushunadi. Aqlli odamlar istisnolar, qarama-qarshiliklar va har qanday nazariyaning cheklovlari mavjudligini biladi, shu bois qat’iy hukmlardan qochadi.

O‘z bilimi chegaralarini tushunish

Intellektual jihatdan rivojlangan insonning asosiy belgisi — qayerda uning kompetensiyasi tugashini aniq ko‘ra olishidir. Bu baholarda ehtiyotkorlikni va yangi ma’lumot paydo bo‘lishi bilan o‘z pozitsiyasini qayta ko‘rib chiqishga tayyorlikni shakllantiradi.

“Soxta mutaxassis” sindromi

Ko‘plab aqlli odamlar o‘z muvaffaqiyatini tashqi omillar yoki tasodif bilan izohlashga moyil. Kuchliroq mutaxassislar bilan doimiy solishtirish esa, real yutuqlarga qaramay, o‘z-o‘zini past baholash va ichki shubhalarga olib keladi.

Ishonch va shubhaning paradoksi

Natijada quyidagi barqaror qonuniyat shakllanadi:

• Nodon odamlar o‘z bilimlarining cheklanganligini anglamagani uchun o‘ziga ishonadi.

• Aqlli odamlar esa noma’lum narsalarning ulkanligini va reallikning murakkabligini tushunganlari sababli shubhalanadi.

Shunday qilib, shubha ko‘pincha zaiflik belgisi emas, balki intellektual yetuklikning ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi, ortiqcha ishonch esa ko‘pincha kognitiv og‘ishishlar natijasidir.

Danning–Kryuger effekti odamning o‘ziga bo‘lgan ishonchi har doim uning bilimi yoki intellekti bilan bevosita bog‘liq emasligini yaqqol ko‘rsatadi. Aksincha, shubhalanish, savollar berish va noaniqlikni tan olish ko‘pincha yuqori darajadagi tafakkur belgisi hisoblanadi.