O‘zbekiston maktablarida bulling o‘quvchilarning ta’lim olishiga qanday ta’sir ko‘rsatmoqda?

O‘zbekiston maktablarida bulling o‘quvchilarning akademik natijalariga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan. Bu haqda Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Makroiqtisodiy va hududiy tadqiqotlar instituti (MHTI) ekspertlari tomonidan olib borilgan tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatmoqda.

Bulling nima va u qanday oqibatlarga olib keladi?

Bulling — bu maktab o‘quvchilari yoki boshqa guruh a’zolari tomonidan bir yoki bir necha kishiga nisbatan muntazam ravishda amalga oshiriladigan zo‘ravonlik, tazyiq yoki kamsitish holatlaridir. Bu atama nafaqat jismoniy, balki ruhiy bosim, qo‘rqitish, izolyatsiya qilish yoki tazyiq o‘tkazish kabi holatlarni ham qamrab oladi.

Bulling quyidagi shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin:

 • Jismoniy bulling: Urish, turtish, mulkka zarar yetkazish kabi jismoniy zo‘ravonlik holatlari.

 • Og‘zaki bulling: Masxara qilish, haqoratlash, yomon gaplar tarqatish yoki laqab qo‘yish.

 • Tovlamachilik: Qo‘rqitish orqali pul yoki boshqa moddiy narsalarni tortib olish.

 • Kiberbulling: Internet yoki ijtimoiy tarmoqlar orqali jabrlanuvchini kamsitish yoki unga bosim o‘tkazish.

Bulling nafaqat jabrlanuvchilarning ruhiy va jismoniy holatiga zarar yetkazadi, balki kengroq ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlarga olib keladi:

 1. Ruhiy salomatlikka ta’sir: Jabrlanuvchilarda o‘ziga ishonchsizlik, depressiya va tashvish holatlari rivojlanadi.

 2. Ta’lim natijalariga zarar: Bulling jabrlanuvchilarning o‘quv ko‘rsatkichlarini pasaytiradi, darslarga qatnashish va faollikni kamaytiradi.

 3. Ijtimoiy izolyatsiya: Zo‘ravonlik qurboni bo‘lgan o‘quvchilar ko‘pincha jamoadan ajralib, ijtimoiy munosabatlardan chetlashadi.

 4. Uzoq muddatli iqtisodiy ta’sir: Malakasi past ishchi kuchi shakllanishiga olib keladi va iqtisodiy rivojlanishni sekinlashtiradi.

Tadqiqot natijalari

MHTI tomonidan olib borilgan tadqiqot PISA-2022 so‘rovi natijalariga asoslanib, O‘zbekistonning 202 ta maktabida 7293 nafar o‘quvchi ishtirokida o‘tkazildi. Tadqiqot davomida quyidagilar aniqlangan:

• Bulling keng tarqalgan: Har yetti o‘quvchidan biri maktabda o‘zini xavfsiz his qilmaydi. 21% o‘quvchi yomon gap-so‘zlar tarqatilishiga duch kelgan, 17% esa maktab hududida janjallashgan.

 • Akademik natijalarga ta’siri: Maktabda xavfsizlikning pasayishi o‘quvchilarning matematikadan 5,2 ballga, o‘qishdan 6,2 ballga, tabiiy fanlardan esa 4,7 ballga pastlashiga olib keladi. Bulling holatlari bu natijalarni yanada yomonlashtiradi.

 • Eng og‘ir ta’sir: Tovlamachilik eng katta zarar yetkazuvchi bulling turi sifatida qayd etilgan. Undan aziyat chekkan o‘quvchilar matematikadan o‘rtacha 57,6 ballga, o‘qishdan 67,4 ballga, tabiiy fanlardan esa 67 ballga kamroq natija qayd etadi.

Xalqaro tajriba va takliflar: Finlandiya tajribasi

Maktablarda bullingni kamaytirish uchun Finlyandiya tajribasiga asoslangan KiVa dasturini joriy etish taklif etiladi. Bu dasturning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:

 • Bullingni oldini olish uchun maxsus darslar va onlayn o‘yinlar.

 • Jabrlanuvchilarga ma’naviy yordam.

 • Ota-onalar va o‘qituvchilar ishtirokida suhbatlar.

 • Maktab muhitini baholash uchun onlayn so‘rovlar.

Italiya tajribasi - “No Trap!” dasturi

“No Trap!” dasturi O‘zbekiston maktablarida bulling va kiberbullingga qarshi kurashni kuchaytirishi mumkin. Dastur quyidagi afzalliklarni taklif etadi:

 • O‘quvchilar va psixologlar uchun maxsus resurslar.

 • Onlayn hamjamiyat orqali muhokamalar.

 • Tengdoshlar o‘rtasida bullingga qarshi kurashni targ‘ib qilish.

Nega bullingga qarshi kurash muhim?

Maktabdagi bulling nafaqat o‘quvchilarning ruhiy salomatligiga, balki iqtisodiy rivojlanish va inson kapitaliga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. MHTI mutaxassislarining fikricha, bullingga qarshi kurashish uzoq muddatda O‘zbekistonning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi.