Dunyo yana portpash arafasidami? 60 yillik yadroviy poyga oshkor bo‘ldi

Ikkinchi jahon urushidan so‘ng boshlangan yadroviy davr insoniyat tarixida eng keskin geosiyosiy raqobatlarni yuzaga keltirdi. Qurollanish poygasi — ikki qutbli dunyo tartibining markazida turgan jarayon bo‘lib, AQSh va Sovet Ittifoqi o‘rtasidagi qarama-qarshilik yadroviy arsenalni misli ko‘rilmagan darajada kengaytirgan edi. Bugun esa global yadroviy zaxiralar kamaygan bo‘lsa-da, yangi xavf omillari paydo bo‘lmoqda.

The New York Times tomonidan taqdim etilgan infografika ushbu jarayonning 60 yillik evolyutsiyasini — 1963, 1985 va 2023-yillardagi yadroviy qurollar sonini taqqoslab, dunyo yadroviy muvozanatining qanday o‘zgarganini yaqqol ko‘rsatib beradi.

1963-yil: Cheklovlar boshlanishi va qurollanishning ilk to‘lqini

1963-yil yadroviy xavfsizlik tarixida muhim burilish bo‘ldi. O‘sha yili davlatlar “Yadroviy qurollarni sinashni cheklash to‘g‘risidagi shartnoma”ni imzoladi. Ushbu kelishuv:

• atmosferada,
• kosmik fazoda,
• suv ostida yadroviy sinovlarni o‘tkazishni taqiqladi.

Shunga qaramay, 1963-yilga kelib AQSh va SSSR zaxiralari allaqachon ulkan miqyosga yetgan edi:

• AQSh — 28 133 ta
• SSSR — 4 259 ta

Bu davrda yadroviy qurollar global siyosiy bosim vositasi sifatida qaralardi.

1985-yil: Cho‘qqi nuqta va sovuq urush muzlashi

1980-yillar yadroviy arsenalning eng yuqori darajaga chiqishi bilan esda qoladi. 1985-yilda:

• AQSh 23 368 ta,
• SSSR esa 38 582 ta yadroviy kallakka ega edi.

Bu — insoniyat tarixidagi eng xavfli strategik muvozanat bo‘lib, yadroviy urush ehtimoli real tahdid sifatida ko‘rilgan.

Aynan shu davrda Jeneva sammitida AQSh prezidenti Ronald Reygan va SSSR rahbari Mixail Gorbachyov global kelishuv sari qadam qo‘ydi. Tomonlar “yadroviy urushni g‘alaba bilan yakunlab bo‘lmasligi”ni ilk bor rasman tan oldi. Bu bayonot keyinchalik qurollarni kamaytirishga oid keng qamrovli shartnomalar uchun asos yaratdi.

2023-yil: Yangi o‘yinchilar va keskinlashayotgan geosiyosat

Bugungi kunda global yadroviy arsenal 1980-yillardagi ko‘rsatkichlardan ancha kichik. Biroq bu xavfsizlikni anglatmaydi. Sababi — yangi yadroviy davlatlar paydo bo‘ldi, mavjud davlatlar esa texnologiyalarni yangilamoqda.

Infografikaga ko‘ra 2023-yilning yetakchilari:

• Rossiya — 4 489 ta
• AQSh — 3 708 ta
• Xitoy — 410 ta
• Fransiya — 290 ta
• Buyuk Britaniya — 225 ta
• Pokiston — 170 ta
• Hindiston — 164 ta
• Isroil — 90 ta
• Shimoliy Koreya — 30 ta

Yirik yadroviy kuchlar — AQSk va Rossiya — arsenalni avvalgidan sezilarli kamaytirgan bo‘lsada, Hindiston, Pokiston va Shimoliy Koreya 1985-yildan keyin yadroviy maydonga kirgan. Bu esa xavf markazining Yevropadan Osiyoga siljiyotganidan dalolat.

2023-yilda Rossiya Ukraina urushi fonida “Strategik hujum qurollarini qisqartirish to‘g‘risidagi yangi shartnoma” amalini to‘xtatdi. Bu esa yadroviy zaxiralarning yana o‘sishi mumkinligini ko‘rsatmoqda.

AQSH esa yadroviy kuchlarini modernizatsiya qilish uchun $2 trillionlik dasturni ishga tushirgan. Xitoy esa jadal sur’atlarda arsenalni kengaytirib, 2030-yilgacha 1 000 dan ortiq kallakka ega bo‘lishi mumkinligi taxmin qilinmoqda.

Global xavfsizlik: kamaygan arsenal — kamaygan xavfmi?

Garchi yadroviy kallaklar soni 1980-yillardagi darajadan ancha past bo‘lsa-da, bugungi tahdidlar murakkabroq:

1. Yangi yadroviy davlatlar

Osiyo yadroviy qurollanishning yangi markaziga aylandi. Pokiston va Hindiston o‘rtasidagi nizolar, Shimoliy Koreyaning tajovuzkor siyosati global xavfni oshirmoqda.

2. Katta davlatlar o‘rtasida ishonchsizlik

Rossiya va AQSH o‘rtasidagi shartnomalar bekor qilinmoqda — bu qurollanish poygasining qayta boshlanishi ehtimolini kuchaytiradi.

3. Texnologik modernizatsiya

Bugungi qurollar ancha aniqligi yuqori, harakatchan va kam aniqlanadigan shaklda bo‘lib, xavf darajasini oshiradi.