O‘zbekistonda ipoteka krediti orqali uy-joy xarid qilishdagi keng tarqalgan xatolar

O‘zbekiston ipoteka bozori rivojlanishi va bank mahsulotlari turining kengayishi uy‑joyni kredit asosida xarid qilish imkonini tobora ko‘proq oilalar uchun ochdi. Shu bilan birga, ko‘plab qarz oluvchilar odatiy xatolarga yo‘l qo‘yadi, bu esa katta ortiqcha to‘lov, ortiqcha qarz yuklamasi va moliyaviy beqarorlikka olib keladi.

Quyida uy‑joy xaridi uchun kredit olish jarayonida eng ko‘p uchraydigan yetti xato hamda ularning oldini olish bo‘yicha amaliy tavsiyalar keltirilgan.

1-xato. Shartlarni solishtirmasdan birinchi bankni tanlash

Ko‘pincha qarz oluvchi tanish yoki yaqin joylashgan bankka murojaat qilib, dastlabki tasdiqni olganidan so‘ng boshqa variantlarni tahlil qilmasdan shu bank taklifiga rozi bo‘ladi.

Salbiy oqibatlar:

• boshqa banklarga nisbatan yuqoriroq foiz stavkasi sababli ortiqcha to‘lov;
• qo‘shimcha komissiyalar va majburiy pullik xizmatlar (sug‘urta, hisobni yuritish xizmati va boshqalar);
• kreditning to‘liq qiymatini, ya’ni barcha qo‘shimcha to‘lovlarni inobatga olmaslik.

Tavsiyalar:

• Kamida 3–5 ta bank takliflarini solishtiring.
• Faqat foiz stavkasini emas, balki:

1. dastlabki to‘lov miqdorini;
2. kredit muddati;
3. komissiyalar hajmi va tarkibini;
4. muddatidan oldin to‘lash shartlarini;
5. majburiy sug‘urta va qo‘shimcha xizmatlar ro‘yxatini baholang.

• Qarorni oylik to‘lov va butun kredit muddati davomida jami to‘lov asosida qabul qiling.

2-xato. Dastlabki to‘lovni minimal darajada qilish istagi

Ko‘p hollarda “qancha kam to‘lov bo‘lsa, boshlash shunchalik oson” degan qarash tufayli qarz oluvchi minimal summani to‘laydi.

Salbiy oqibatlar:

• kredit summasining ortishi natijasida:

1. oylik to‘lovning ko‘payishi;
2. foizlar bo‘yicha katta ortiqcha to‘lov;
3. daromad kamayganda moliyaviy qiyinchilik xavfi;
4. yuqori qarz yuklamasi sabab hayotdagi o‘zgarishlarga moslasha olmaslik.

Tavsiyalar:

• Bank belgilagan minimaldan yuqori dastlabki to‘lov to‘lashga intiling.
• Jamg‘armalarning barchasini sarflamang — 3–6 oylik asosiy xarajatlarga teng zaxira jamg‘arma bo‘lishi zarur.
• Dastlabki to‘lovni oshirish avtomatik tarzda kredit miqdorini, umumiy ortiqcha to‘lovni va moliyaviy xavflarni kamaytiradi.

3-xato. Eng uzun kredit muddatini tanlash

Oylik to‘lovni kamaytirish maqsadida qarz oluvchilar ko‘pincha maksimal muddatni — masalan, 20 yil yoki undan ko‘pni — tanlaydilar.

Salbiy oqibatlar:

•  foizlar bo‘yicha katta umumiy ortiqcha to‘lov;
•  uzoq muddatli moliyaviy va geografik bog‘liqlik;
•  daromad, oilaviy holat yoki iqtisodiy vaziyatdagi o‘zgarishlarga nisbatan sezuvchanlik;
•  bank oldidagi uzoq majburiyat tufayli psixologik bosim.

Tavsiyalar:

• Faqat minimal oylik to‘lov emas, balki umumiy ortiqcha to‘lovni ham inobatga oling.
• Muddatidan oldin to‘lash shartlarini o‘rganing:

-    qo‘shimcha to‘lovlar orqali muddatni qisqartirish imkoniyati;

-    muddatidan oldin to‘lash uchun komissiya mavjudligi yoki yo‘qligi.

• Oilaviy daromad oshib borishi bilan to‘lovni tezlashtirishni rejalashtiring.

4-xato. Annuitet va differensial to‘lovlar farqini tushunmaslik

Ko‘pchilik qarz oluvchilar bank xodimi tavsiyasiga tayanib, to‘lov jadvalining mohiyatini tushunmasdan qaror qabul qiladi.

To‘lov turlari haqida qisqacha:

Annuitet to‘lovlar — oylik to‘lov butun muddat davomida o‘zgarmaydi. Boshlanishida to‘lovning katta qismi foizlarga, asosiy qarzga esa kichik qismi to‘g‘ri keladi. Rejalashtirish oson, lekin umumiy ortiqcha to‘lov yuqoriroq.

Differensial to‘lovlar — oylik to‘lov summasi asta‑sekin kamayadi. Foizlar kamayib borayotgan qarz qoldig‘iga hisoblanadi. Umumiy ortiqcha to‘lov kamroq, ammo dastlabki yillarda yuklama yuqoriroq.

Tavsiyalar:

• Bankdan har ikki variant bo‘yicha hisob-kitobni so‘rang.
• Daromad barqarorligiga va dastlab yuqori to‘lovlarni to‘lashga tayyorligingizga qarab tanlov qiling.
•  Agar maqsad ortiqcha to‘lovni kamaytirish bo‘lsa — differensial jadval foydaliroq; agar barqaror va qulay to‘lov muhim bo‘lsa — annuitetni tanlang.

5-xato. Kredit shartnomasini sinchiklab o‘qimasdan imzolash

Ko‘plab qarz oluvchilar menejer tushuntirganlari bilan cheklanib, hujjatni mustaqil tahlil qilmaydilar.

Ehtimoliy xavflar:

• yashirin komissiyalar va majburiy xizmatlar;
• kechikkan to‘lovlar uchun qattiq jarimalar;
• muddatidan oldin to‘lashda cheklovlar yoki qo‘shimcha shartlar;
• bank tashabbusi bilan foiz stavkasini o‘zgartirish imkoniyati;
• milliy valyutada bo‘lmagan kreditlarda valyuta xatarlari.

Tavsiyalar:

• Shartnoma loyihasini olib, uyda tinch sharoitda diqqat bilan o‘qing.
• Quyidagilarga alohida e’tibor bering:

-    foiz stavkasi turi va uni o‘zgartirish shartlari;

-    kredit valyutasi;

-    komissiyalar ro‘yxati va miqdori;

-    muddatidan oldin to‘lash tartibi;

-    to‘lov kechiktirilganda oqibatlar.

• Tushunarsiz joylar bo‘lsa, bankdan izoh so‘rang yoki yuridik maslahatchiga murojaat qiling.

6-xato. Davlat subsidiyalari va qo‘llab‑quvvatlash choralari e’tibordan chetda qolishi

O‘zbekistonda fuqarolarning uy‑joy sotib olishini qo‘llab‑quvvatlovchi dasturlar mavjud — ular dastlabki to‘lovning yoki kredit foizlarining bir qismini subsidiyalashi mumkin. Ammo ko‘plab qarz oluvchilar bu imkoniyatlarni o‘rganmaydi yoki jarayon murakkab deb hisoblaydi.

Nimalardan mahrum bo‘linadi:

dastlabki to‘lov uchun zarur o‘z mablag‘ini kamaytirish imkoniyati;

oylik moliyaviy yukni kamaytirish;

subsidiyalar hisobidan kredit muddatini qisqartirish imkoniyati.

Tavsiyalar:

• Uy‑joy xaridini rejalashtirish bosqichida amaldagi davlat dasturlarini o‘rganing.
• Quyidagilarni aniqlang:

-    subsidiyaga haqli fuqarolar toifalari;

-    daromad darajasi, yashash joyi, oilaviy holat bo‘yicha talablar;

-    zarur hujjatlar ro‘yxati va ariza topshirish tartibi.

• Ma’lumotni banklarda, mahalliy hokimiyat organlarida va rasmiy davlat saytlarida oling.

7-xato. Shaxsiy moliyaviy holatni to‘liq baholamaslik

Ba’zida ipoteka qarori faqat joriy oylik ish haqi asosida, boshqa majburiyat va kelajakdagi xarajatlar hisobga olinmasdan qabul qilinadi.

Oqibatlar:

• daromad kamayishi yoki xarajatlar ortishi (farzand tug‘ilishi, davolanish, narxlar o‘sishi) holatida kreditni to‘lash qiyinlashadi;
• yangi qarz olish zarurati tug‘iladi va qarz yuklamasi ortadi;
• mablag‘ yetishmasligi va stress sabab oilaning hayot sifati yomonlashadi.

Tavsiyalar:

• Kredit olishdan oldin:

-    oilaning qo‘lga olinadigan jami daromadini hisoblang;

-    barcha doimiy xarajatlarni (uy‑joy, oziq‑ovqat, transport, ta’lim va boshqalar) inobatga oling;

-    mavjud kreditlar va moliyaviy majburiyatlarni qo‘shing.

• Barcha kreditlar bo‘yicha oylik to‘lov jami daromadning 30–40 % idan oshmasligi lozim.
• Bir necha oylik xarajatlarga teng zaxira jamg‘arma yarating.
• Ish barqarorligi, ko‘chish ehtimoli, oila kengayish rejasi kabi omillarni oldindan baholang.

Xulosa

Uy‑joyni kredit asosida xarid qilish — jiddiy moliyaviy qaror bo‘lib, puxta tahlil va mas’uliyatli yondashuvni talab qiladi. Ipoteka samarali vosita bo‘lishi mumkin, agar qarz oluvchi:

• bir nechta bank takliflarini solishtirsa;
• turli to‘lov sxemalarining farqini tushunsa;
• dastlabki to‘lov va muddatni oqilona tanlasa;
• shartnomani diqqat bilan o‘rganib chiqsa;
• davlat qo‘llab‑quvvatlash imkoniyatlaridan foydalansa;
• o‘z moliyaviy holatini va xavf‑xatarlarni ob’ektiv baholasa.