Oʻzbekiston “resurslar lanʼati” ostonasidami?

O‘zbekiston uran zaxiralari bo‘yicha beshinchi, oltin qazib olishda esa o‘ninchi o‘rinni band etgan. Hukumat so‘nggi yillarda mis konlarini o‘zlashtirishga ham jiddiy ahamiyat qaratmoqda. Bularning bari davlatni mineral resurslar bozorida yirik o‘yinchiga aylantirishi mumkin. “Ammo tog‘-kon sanoati faqat qazib olishdan iborat emas. Samarali boshqaruv, prioritetlarni to‘g‘ri belgilash hamda qat’iy standartlarsiz u ekologiyaga misli ko‘rilmagan zarar yetkazishi, hatto iqtisodiy farovonlikka chang solishi mumkin”. Bu haqda Kaliforniyadagi One Nexus Group kompaniyasining asoschisi Nodir Ro‘zmatovning tadqiqotida so‘z boradi.

O‘zbekiston tanlov yoqasida

Qayd etilishicha, qazib olish hajmini kengaytirish investitsiyalarni jalb etib, iqtisodiy o‘sishga turtki berishi mumkin, ammo noto‘g‘ri boshqaruv Orol dengizi inqirozida kuzatilganidek, og‘ir ekologik talafotlarga olib kelishi ehtimoli bor. Mamlakat suv ifloslanishi va resurslardan samarasiz foydalanishning oldini olish uchun qat’iy ekologik me’yorlarni joriy etishi, barqaror qazib olish texnologiyalariga sarmoya kiritishi va mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlashi zarur. Bu sohani rivojlantirish yoki rivojlantirmaslik emas, balki uni mas’uliyat bilan boshqarish muhim – uzoq muddatli farovonlikni ta’minlash uchun qaytarib bo‘lmas ekologik zararlarning oldini olish shart.

“O‘zbekiston tanlov yoqasida turibdi. Toza energiya va yuqori texnologiyali ishlab chiqarish uchun muhim bo‘lgan strategik minerallarga bo‘lgan global talab misli ko‘rilmagan sur’atda oshib bormoqda. Oltin, mis, litiy va noyob yer elementlariga boy O‘zbekiston global yetkazib beruvchi davlatga aylanish imkoniyatiga ega. Biroq tarix ko‘rsatganidek, bunday boylik ikki qirrali qilich bo‘lishi mumkin”, deb yozadi tadqiqotchi.

Uning fikricha, elektr transport vositalari, qayta tiklanuvchi energiya va raqamli texnologiyalarga o‘tish jarayoni strategik minerallarga bo‘lgan cheksiz ehtiyojni yuzaga keltirgan. O‘zbekiston 2024-yilda dunyodagi eng yirik 10 ta oltin ishlab chiqaruvchilardan biri va mis eksportchisi sifatida hali o‘zlashtirilmagan strategik minerallar va noyob yer elementlari zaxiralaridan foydalanish imkoniga ega. Agar bu soha oqilona boshqarilsa, u milliardlab investitsiyalarni jalb qilib, yangi ish o‘rinlari yaratishi va O‘zbekistonning global iqtisodiyotdagi mavqeini oshirishi mumkin.

“Resurs la’nati”

“Biroq xavflar ham shunchalik katta. Tabiiy resurslarga boy mamlakatlar ko‘pincha “resurs la’nati” deb ataluvchi hodisaga duch kelishadi – iqtisodiy yuksalish, undan so‘ng esa ekologik tanazzul, korrupsiya va beqarorlik. O‘zbekiston bundan mustasno emas. Qo‘shni Qozog‘istonning sanoat chiqindilari Sirdaryo daryosini ifloslantirayotgani tufayli transchegaraviy suv muammosi allaqachon jiddiy xavf tug‘dirmoqda. Og‘ir metallar, mishyak va boshqa zaharli moddalar qishloq xo‘jaligi, oziq-ovqat xavfsizligi va jamoat salomatligiga tahdid solmoqda. Tog‘-kon sanoatini qat’iy ekologik choralarsiz kengaytirish ushbu oltin imkoniyatni ekologik falokatga aylantirishi mumkin”, deyiladi tadqiqotda.

Shuningdek, O‘zbekistonning tog‘-kon sanoatini rivojlantirish borasidagi intilishlari klassik ekologik muammolar – “umumiy resurslar fojiasi” bilan hamohang. Agar alohida manfaatdor tomonlar qisqa muddatli foydani uzoq muddatli barqarorlikdan ustun qo‘ysa, umumiy resurslar – suv va havo qaytarib bo‘lmaydigan darajada zararlanishi mumkin. Sirdaryo inqirozi bunga yaqqol misol. 

“Tarixda bunday nizolar ko‘p kuzatilgan. AQSH va Meksika o‘rtasidagi Kolorado daryosi mojarosida yuqori oqimdagi nazoratsiz suv sarfi pastki oqimdagi aholini ichimlik suvi tanqisligiga duchor qilgan. Natijada ushbu ikki davlat suv taqsimoti va barqaror boshqaruvni ta’minlash uchun qat’iy kelishuvlarga erishgan.

Xuddi shunday, Xitoyning yuqori oqimda qurilgan to‘g‘onlari Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlaridagi Mekong daryosining suv sathini keskin kamaytirib, qishloq xo‘jaligiga zarar yetkazgan. Shu bois mintaqaviy hamkorlik orqali yaxshiroq suv boshqaruvi yo‘lga qo‘yildi. O‘zbekiston ham shunday yondashuvlarni o‘rganib, moslashuvchan strategiyalarni joriy qilishi mumkin”, deydi tadqiqotchi.

Uning aytishicha, Markaziy Osiyodagi eng mashhur ekologik falokatlardan biri – Orol dengizi inqirozi – sanoatni noto‘g‘ri boshqarishning oqibatlari haqida aniq ogohlantiruvchi saboq hisoblanadi. Bir vaqtlar dunyodagi to‘rtinchi yirik ko‘l bo‘lgan Orol dengizi hozirda o‘zining atigi 10 foiz qismigagina qisqargan, bunga esa paxta yetishtirish uchun suvning haddan tashqari sarflanishi sabab bo‘lgan. Bu ekologik falokat mahalliy iqtisodiyotlarni izdan chiqargan, biologik xilma-xillikni yo‘q qilgan va hali-hanuz sog‘liqqa zarar yetkazayotgan zaharli chang bo‘ronlarini keltirib chiqargan. Orol dengizi inqirozi beqaror resurslardan foydalanish va noto‘g‘ri boshqaruvning natijasi bo‘lgani sababli, O‘zbekiston o‘zining strategik mineral sanoatini kengaytirar ekan, bu voqeadan saboq olishi lozim.

Qatʼiy choralar kerak

“O‘zbekistonning strategik minerallar bozoridagi kelajagi uning tabiiy boyliklari bilangina emas, balki ularni boshqarish siyosati bilan ham belgilanadi. Ekologik halokatning oldini olish va uzoq muddatli iqtisodiy muvaffaqiyatni ta’minlash uchun hukumat bir nechta yo‘nalishlarda qat’iy choralar ko‘rishi kerak”, deydi Nodir Ro‘zmatov.

Uning yozishicha, O‘zbekiston Qozog‘iston bilan sanoat chiqindilarining chiqarilishini tartibga solish va umumiy suv resurslarining yanada ifloslanishining oldini olish bo‘yicha majburiy kelishuvlar tuzishi lozim. Diplomatik muzokaralar real vaqt rejimidagi suv monitoring texnologiyalari bilan qo‘llab-quvvatlanishi kerak, bu esa ekologik boshqaruvda shaffoflik va javobgarlikni ta’minlaydi.

Shuningdek, tadqiqotchiga ko‘ra, tog‘-kon loyihalariga qat’iy ekologik me’yorlar asosida ruxsat berilishi kerak. Kompaniyalarga faqat atrof-muhitga ta’sirini baholash bo‘yicha to‘liq tekshiruvdan so‘ng operatsion litsenziya berilishi kerak. Barqaror rivojlanish mezonlarini buzgan korxonalar moliyaviy jarimaga tortilishi lozim – O‘zbekiston ekologik salomatlikni iqtisodiy manfaatlardan ustun qo‘yishi kerak. O‘zbekiston tog‘-kon sanoati chiqindilarining oldini olish uchun zamonaviy, suvni tejovchi texnologiyalarga sarmoya kiritishi lozim. Kanada va Avstraliya kabi davlatlar allaqachon toza qazib olish usullarini joriy qilgan, jumladan suvni qayta ishlash tizimlari, quruq chiqindilarni yig‘ish hamda ilg‘or filtratsiya texnologiyalari.Bundan tashqari, Nodir Ro‘zmatovning fikricha, mintaqaviy hamkorlik ustuvor vazifaga aylanishi shart. Markaziy Osiyodagi suv mojarolari yangilik emas, biroq O‘zbekiston barqaror boshqaruvga o‘tish jarayonida yetakchi bo‘lishi mumkin. Suv resurslarini adolatli taqsimlash va ekologik himoyani ta’minlash uchun suv resurslarini muvofiqlashtirish bo‘yicha davlatlararo komissiya kabi tashkilotlar bilan hamkorlikni kuchaytirish zarur.

“O‘zbekiston ilmiy tadqiqot va kadrlar tayyorlashga sarmoya kiritishi lozim. Agar mamlakat faqat xomashyo eksportchisi bo‘lib qolishni istamasa, u barqaror qazib olish amaliyotlari bo‘yicha tajribaga ega bo‘lishi shart. Universitetlar, texnologiya kompaniyalari va sanoat yetakchilari bilan hamkorlik qilish mahalliy mutaxassislarning mas’uliyatli qazib olish texnologiyalarini joriy etishiga yordam beradi.

Va nihoyat, jamoatchilik ishtiroki ustuvor bo‘lishi kerak. Yirik tog‘-kon loyihalarini tasdiqlashdan oldin ochiq eshituvlar va jamoat muhokamalari standart amaliyotga aylanishi lozim. Fuqarolik jamiyati guruhlari va ekologik tashkilotlar O‘zbekiston kelajagini belgilaydigan siyosatni shakllantirishda faol ishtirok etishi zarur.

Endilikda savol shuki, O‘zbekiston strategik minerallar sektorini rivojlantiradimi yoki yo‘q, emas, balki bu qanday amalga oshiriladi. Sirdaryo inqirozi va Orol dengizi falokati ogohlantiruvchi signal bo‘lib turibdi. Agar O‘zbekiston suv ifloslanishi muammosini hozirdan hal qilmasa, oqibatlar qaytarib bo‘lmaydigan darajada bo‘ladi”, deydi tadqiqotchi.

Qayd etilishicha, aqlli siyosat va barqaror rivojlanish bilan O‘zbekiston mas’uliyatli tog‘-kon sanoati orqali Markaziy Osiyoga yetakchilik qilishi va toza energiya kelajagi uchun muhim minerallarning global yetkazib beruvchisiga aylanishi mumkin.