Putinni zir titratgan, o‘limidan so‘ng afsonaga aylangan Navalniy: Kim edi o‘zi u?

Bugun, 2025-yil 16-fevralda Aleksey Navalniyning vafotiga bir yil to‘ldi. Rossiyaning qattiq tartibli koloniyasida vafot etgan muxolifat yetakchisi xotirasiga dunyoning 150 ga yaqin shahrida aksiyalar o‘tkazilmoqda. London, Berlin, Parij, Nyu-York kabi yirik shaharlarda odamlar uning nomini yodga olib, xotirasiga hurmat bajo keltirmoqda.

Shunchaki bir muxolifatchi emasdi

Navalniy oddiy muxolifatchi emas edi. U nafaqat Putinning asosiy siyosiy raqibi, balki butun tizimni larzaga solgan odam bo‘ldi. Sibirda zaharlansa ham, qamoqqa tashlansa ham, har safar qiyinchilikdan kuch olib chiqdi. Uning harakati yoshlarni ilhomlantirdi, amaldorlarni esa larzaga soldi.

Xo‘sh, Navalniy kim edi? Qanday qilib oddiy bir huquqshunos Rossiya tarixidagi afsonaviy siyosiy arboblardan biriga aylandi? U nega o‘ldirildi? Quyida bu savollarga javob izlab ko‘ramiz.

Oddiy yigitdan siyosiy gigantga: Navalniyning yo‘li

Aleksey Navalniy 1976-yilda tug‘ilgan. U Moskvada huquqshunoslik bo‘yicha tahsil olgan, moliya va iqtisod yo‘nalishlarida ham o‘qigan. Dastlab advokat sifatida faoliyat yuritgan bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan katta tizimdagi korrupsiyani fosh qilishga bel bog‘ladi.

Uning siyosiy maydonga chiqishi 2011-yilda boshlangandi. O‘sha yili u Korrupsiyaga qarshi kurash fondiga (FBK) asos solganidan keyin Rossiya amaldorlarining noqonuniy daromadlari va yashirin aktivlari haqidagi surishtiruv filmlari bilan mashhur bo‘ldi.

Siyosatchining oilasi 

Aleksey 1998-yilda Turkiyada Yuliya bilan tanishib qoladi va ular oradan ikki yil o‘tib turmush quradi. Yuliya Aleksey kabi iqtisod va moliyani o‘rgangan. Ularning ikki farzadi bor. Kattasi qiz – Darya, kichigi o‘g‘il – Zaxar. Siyosatchining ayoli Yuliya har doim uni qo‘llab kelgan. Navalniyning so‘zlariga ko‘ra, ayolining siyosiy ambitsiyalari unikidan ham kuchliroq.

Navalniyning eng mashhur surishtiruvlari:

• “On vam ne Dimon” (2017) – Rossiya bosh vaziri Dmitriy Medvedevning milliardlab dollar qiymatdagi yashirin mulklari haqida film. Bu film 37 million martadan ortiq tomosha qilingan.

• “Putinning saroyi” (2021) – Qora dengiz bo‘yida joylashgan hashamatli majmua haqida film. Bu tergov butun dunyo OAVlarida katta shov-shuvga sabab bo‘ldi.

• Boshqa tergovlar – Rossiya generallari, siyosatchilari va Kremlga yaqin shaxslarning moliyaviy firibgarliklari haqida qator hujjatli filmlar tayyorlagan.

Uning faoliyati yoshlarning norozilik kayfiyatini oshirdi. Rossiya shaharlarida minglab odamlar korrupsiyaga qarshi ko‘chalarga chiqdi. Navalniy Rossiya tarixida eng yirik muxolifat harakatini shakllantirdi.

Uning “jinoyati”

Navalniy faqat korrupsiyaga qarshi kurashgani uchun emas, balki Putinning obro‘siga dog‘ tushirgan inson sifatida xavfli sanaldi. Shu sababli, unga qarshi bir necha bor hujum uyushtirildi.

2020-yil avgust oyida Sibirga xizmat safari chog‘ida uning ahvoli keskin yomonlashdi. Keyinchalik, mustaqil laboratoriyalar uning organizmida “Novichok” zahari borligini aniqladi. Bu zahar Rossiya maxsus xizmatlari tomonidan ishlatilgani ilgari ham isbotlangan edi.

Keyinroq, siyosatchining o‘zi buni quyidagicha eslaydi:

“Hech qayerim og‘rimas edi, lekin o‘layotganimni his qilardim”.

Shundan so‘ng, u koma holatiga tushdi. Siyosatchi ayoli va jamoasining sa’y-harakatlari bilan Germaniyaga olib ketildi. O‘zining zaharlanishida Putin va uning odamlarini ayblab, bu haqda ham surishtiruv filmini e’lon qilingan. Germaniyada davolanganidan so‘ng, u butun dunyoga:

“Meni Putin o‘ldirmoqchi bo‘ldi” – deya aytdi.

Besh oy vaqt davomida u Germaniyaning “Sharite” shifoxonasida davolanib, yana faol hayotga, siyosiy maydonga qaytdi. Ammo hayratlanarlisi, u Germaniyada qolmadi. Navalniy Rossiyaga qaytishga qaror qildi. 2021-yil yanvar oyida u Moskvaga kelgan zahoti hibsga olindi. Uning safdoshlarini quvg‘in qilish boshlandi. Shunga qaramay, u qamoqdan ham kurashni davom ettirdi.

U panjara ortida ham Putinga tinchlik bermadi

Qamoqda Navalniyga shafqatsiz munosabatda bo‘lishdi. Uni izolyatsiya qilishdi, qiynoqqa solishdi, shifokor yordamidan mahrum qilishdi. Ammo u baribir jim turmadi, haqiqatni gapirishda davom etdi.

U panjara ortida ham Rossiyadagi muxolifatga yo‘l ko‘rsatib turdi. Uning jamoasi yangidan-yangi korrupsiyaviy jinoyatlarni fosh etishda davom etdi. Rossiyada Navalniyga bo‘lgan bosim kuchaygani sayin, dunyo bo‘ylab unga nisbatan hamdardlik oshdi.

Navalniy o‘ldirilganmidi?

2024-yil 16-fevral kuni Rossiya rasmiylari Navalniyning qamoqxonada vafot etganini e’lon qildi. Sabab sifatida “to‘satdan vafot etgan” deb yozildi. Ammo haqiqat aniq – Kremlga u tirik holda kerak emasdi.

Uning o‘limi haqida bir nechta ehtimoliy taxminlar bor:

• Aleksey Navalniy prezidentlik saylovlaridan oldin yo‘q qilinishi kerak edi. Hukumatning bosimlari qanchalik kuchaymasin, u muxolifatning eng yirik yetakchisi, odamlar ko‘z o‘ngida qahramon bo‘lib qolayotgandi.

• Rejimning oldingi xatolaridan dars olindi. 2020-yilda u zaharlanganda omon qolgan edi, ammo bu safar xavfsizlik chorasi sifatida ish “oxiriga yetkazildi”.

Unga ergashuvchilar, ular orasida, ayniqsa, yoshlar ko‘payayotgani Kreml uchun real tahdid edi. Ammo tarix shuni ko‘rsatadi — insonni yo‘q qilish mumkin, lekin g‘oyalarni emas.

“Rossiya bu o‘lim uchun javobgar”

Aleksey Navalniyning qamoqxonada vafot etgani haqidagi xabar butun dunyoda g‘azab bilan kutib olindi. Rossiya hukumati uning o‘limi sababi haqida aniq ma’lumot bermagan bo‘lsa-da, xalqaro hamjamiyat bu voqeani siyosiy qotillik sifatida qabul qilmoqda.

Dunyo yetakchilari va siyosiy arboblar Navalniyning o‘limiga keskin munosabat bildirdi. Ular Rossiya hukumatining siyosiy muxoliflarni yo‘q qilish usullari qoralaydi, shuningdek, Navalniyning jasorati va demokratiya uchun kurashi e’tirof etadi:

• Fransiya Prezidenti Emmanuel Makron

“Rossiyada erkin odamlar GULAGga yuboriladi va o‘limga hukm qilinadi. Men Navalniy jasoratiga hurmat bajo keltiraman.”

• Buyuk Britaniya Bosh vaziri Rishi Sunak

“Navalniy Rossiya demokratiyasining eng ashaddiy himoyachisi edi. Bu nafaqat Rossiya uchun, balki butun dunyo uchun fojia.”

• Germaniya Kansleri Olaf Shols

“Bu Rossiyaning demokratiyadan qanchalik uzoqlashganining isbotidir. Navalniy buning badalini o‘z hayoti bilan to‘ladi.”

• Yevropa Kengashi rahbari Sharl Mishel

“U o‘z ideallari uchun eng katta qurbonlikni keltirdi. Rossiya bu o‘lim uchun javobgar.”

• Yevrokomissiya Prezidenti Ursula fon der Lyayen

“Putin hech narsadan o‘z xalqining noroziligidan qo‘rqqanchalik qo‘rqmaydi. Bu diktatura vahshiyligining navbatdagi dalilidir.”

• AQSh Davlat kotibi Entoni Blinken

“Navalniyning o‘limi Putin rejimining asosiy zaifligi – qo‘rquv va zo‘ravonlik ustiga qurilganligini ko‘rsatadi.”

• Polsha Bosh vaziri Donald Tusk

“Biz seni hech qachon unutmaymiz. Va biz ularni hech qachon kechirmaymiz.”

Dunyo yetakchilari bu o‘limni avtoritar rejimlarning demokratiyaga qarshi urushining eng so‘nggi namoyishi sifatida baholadi.

Bugun butun dunyo Navalniyni xotirlamoqda

Bugun butun dunyo Navalniyni xotirlamoqda. Uning ismini aytish, shaxsini xotirlash Rossiyada hanuz xavfli, hatto suratini tarqatganlar jazolanmoqda. To‘g‘ri, Kreml uni yo‘q qilishga erishdi, lekin bugun dunyoning 150 dan ortiq shahrida odamlar uning nomini yana va yana tilga olmoqda. Chunki tarix shuni o‘rgatadi: haqiqatni aytganlarni yo‘q qilish mumkin, ammo ularning g‘oyalari o‘lmaydi. Navalniy shunchaki muxolifatchi emas edi. U Rossiyada erkinlik bo‘lishiga ishondi. Shu yo‘lda hayotini qurbon qildi.