Muzliklarning erishi Markaziy Osiyo aholisiga qanday ta’sir qilmoqda?

Markaziy Osiyo davlatlari – Qirg‘iziston, Tojikiston, Qozog‘iston, Turkmaniston va O‘zbekiston aholisi uchun muzliklar muhim suv manbai hisoblanadi. Biroq, iqlim o‘zgarishi natijasida bu muzliklarning tez sur’atda erishi aholini suv taqchilligi, qishloq xo‘jaligidagi inqiroz va ekologik muammolar bilan yuzma-yuz qoldirmoqda. Qirg‘izistonlik fermerlar, ilmiy xodimlar va butun mintaqa aholisi muzliklarning erishidan kelib chiqadigan oqibatlarga qarshi kurashish uchun yangi usullarni joriy etishga majbur bo‘lmoqda. Sun’iy muzliklar, tomchilatib sug‘orish kabi tashabbuslar qisman yordam bersa-da, bu muammo hali ham dolzarbligicha qolmoqda.

Muzliklarning erishi tog‘li hududlarda suv tanqisligiga olib kelmoqda

Qirg‘izistonda, xuddi Markaziy Osiyoning boshqa davlatlaridagi kabi, muzliklarning erishi tog‘li hududlar aholisi uchun suv tanqisligi kabi jiddiy oqibatlarni keltirib chiqarmoqda. Qirg‘izistonning markaziy qismidagi Kochkor qishlog‘ida yashovchi, 59 yoshli fermer Urmat Omurbekovning so‘zlariga ko‘ra, sug‘orish kanallari quriy boshlagan va chorvasini sug‘oradigan manbalar butunlay tugagan. U bu vaziyatni izohlab, muzliklarning erishidan hosil bo‘layotgan suvning kamayganini qayd etmoqda.

Omurbekov qattiq iqlim va suv tanqisligiga qaramay, o‘zining 5 gektar yerida arpa va bug‘doy yetishtirishda davom etmoqda. Uning so‘zlariga ko‘ra, ilgari muzliklar eriganida daryolarni ot bilan kechish qiyin bo‘lar edi, hozir esa piyoda kechish mumkin bo‘lib qolgan. Muzliklarning erishi tog‘li hududlar aholisi uchun ko‘p yillardan beri suv yetishmasligi muammosini keltirib chiqarmoqda. Dengizdan minglab kilometr uzoqlikda joylashgan bu quruq mintaqa iqlim o‘zgarishlariga ayniqsa sezgir.

Muzliklarning ahamiyati

Qirg‘iziston va qo‘shni Tojikiston dunyodagi eng tog‘li davlatlar qatoriga kiradi, bu yerda tog‘larning balandligi 7500 metrga yetadi. Har bir mamlakatda 10-15 mingga yaqin muzlik mavjud. Bu muzliklar Markaziy Osiyo uchun muhim suv resurslari zaxirasidir. Ular Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O‘zbekiston aholisi – taxminan 80 million kishining oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Muzliklar yoz oylarida suv bilan ta’minlab, qishda esa yana qor va muz shaklida zaxiralanadi.

Biroq, oxirgi o‘n yilliklarda muzliklarning tabiiy aylanish jarayoni barqarorligini yo‘qotdi. So‘nggi 70 yilda Qirg‘iziston o‘z muzlik massasining 16 foizini yo‘qotdi, Tojikistonda esa oxirgi 30 yilda mingdan ortiq muzliklar butunlay erib ketdi. Muzliklar chekinishi ortidan toshloq yerlarda quyosh nurlari yanada ko‘proq yutilmoqda, bu esa vaziyatni yanada og‘irlashtirmoqda.

Erish jarayonining tezlashishi

Qirg‘iziston Milliy fanlar akademiyasining Suv muammolari va gidroenergetika instituti olimi Gulbora Omorova Tyan-Shan tog‘larining 3600 metr balandlikdagi ilmiy stansiyasidan muzliklarning chekinishini kuzatmoqda. Uning ta’kidlashicha, iqlim o‘zgarishi va haroratning ortishi tufayli muzliklar endi o‘z massalarini to‘liq tiklay olmaydi va ancha tezroq eriydi.

Omorovaning so‘zlariga ko‘ra, 1960-yillardan buyon Adigen muzligi har yili o‘rtacha 16 metrga chekinib, jami 900 metrdan ortiq qisqarishga duch kelgan. 2023-yilda ilmiy jurnalda chop etilgan tadqiqotga ko‘ra, Markaziy Osiyoda muzliklarning chekinishi 2035–2055-yillarda eng yuqori nuqtasiga yetishi kutilmoqda. Mutaxassislar fikriga ko‘ra, 2050-yilga kelib, Qirg‘iziston va Tojikistonda muzliklarning uchdan biri yo‘qolishi, asr oxirigacha esa muzliklarning barchasi erib ketishi xavfi bor. Bu suv resurslari uchun mamlakatlar o‘rtasida kelishmovchiliklarni kuchaytirishi mumkin.

Sun’iy muzliklar

Vaziyatga moslashish uchun hudud aholisi yangi usullarni sinab ko‘rmoqda. Urmat Omurbekov iqlim o‘zgarishini hisobga olib, ish uslubini o‘zgartirish zarurligini ta’kidlaydi. Qirg‘izistonda ilmiy eksperimentlar doirasida sun’iy muzliklar yaratish loyihalari amalga oshirilmoqda. Masalan, yer osti quvurlari orqali tog‘ manbasidan keladigan suv bosim ostida chiqarilib, qish mavsumida ochiq havoda muzlatiladi. Bahorda bu muzliklar erib, chorva mollari va odamlarni suv bilan ta’minlaydi.

Bunday sun’iy muzliklar ikki gektarlik hududni qoplab, aholini qo‘shimcha 20 foiz suv bilan ta’minlamoqda. Bu esa mingga yaqin odamning suvga bo‘lgan ehtiyojini qisman qondiradi. Shunday bo‘lsa-da, ushbu yechim hali keng tarqalgan emas. 2020-yildan beri Qirg‘izistonda 30 ga yaqin sun’iy muzlik yaratilgan.

Tomchilatib sug‘orish

Suv tanqisligi mahalliy aholining yangi sug‘orish usullariga o‘tishini ham talab qilmoqda. Qirg‘izistonning Tyan-Shan etaklarida joylashgan 40 yoshli fermer Talay Malabayev suvni tejash uchun chorvachilik va beda yetishtirishdan voz kechib, o‘z yerlarini kamroq suv talab qiladigan rezavorlar bilan ekkan. Hozirda ushbu hududlarda tomchilatib sug‘orish amaliyoti keng tarqalmoqda. Sababi bu suv, vaqt va mehnatni tejaydi. Oddiy sug‘orishda suvning katta qismi isrof bo‘ladi, tomchilatib sug‘orishda esa suv faqat o‘simlik ildizlariga yetkaziladi.

Biroq, tomchilatib sug‘orish tizimlari qimmatligi sababli ko‘plab fermerlar uchun bu usulni joriy etish qiyin kechmoqda. Shunga qaramay, bu kabi tashabbuslar mintaqada suv tanqisligini kamaytirishga va aholi hayotini yaxshilashga xizmat qilmoqda.

Lekin, muzliklarning erishi yana bir xavfni keltirib chiqarmoqda – muzliklardan hosil bo‘lgan ko‘llarning toshib ketishi. Bu ko‘llarning tabiiy to‘siqlari bosimga dosh berolmay, katta hududlarni suv ostida qoldirishi mumkin. Bu vaziyat mintaqada ekologik va ijtimoiy muammolarni yanada chuqurlashtirishi mumkin.