Ortiqcha uglevod, noto‘g‘ri balans, vitaminlar yetishmovchiligi: O‘zbekistonliklarning ratsioni nimalardan iborat?

Sog‘lom ovqatlanish faqatgina ratsionni to‘g‘ri tuzish emas, balki millatning salomatligi, kelajagi va hatto iqtisodiy barqarorligi bilan chambarchas bog‘liq tushuncha. Odamning qanday ovqatlanishi uning jismoniy, ruhiy va aqliy salomatligiga bevosita ta‘sir qiladi. Ammo O‘zbekistonda ovqatlanish madaniyati va iste‘mol qilingan mahsulotlar bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar natijalari ko‘plab xavotirli jihatlarni ko‘rsatmoqda.

O‘zbek xalqi ratsioni

O‘zbekiston o‘zining mazali va xilma-xil taomlari bilan mashhur bo‘lsa-da, so‘nggi yillarda mamlakatda sog‘lom ovqatlanish bilan bog‘liq jiddiy muammolar kuzatilmoqda. Rasmiy statistikalar va xalqaro tashkilotlarning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, aholining ovqatlanish odatlari va dietasi muvozanatli emas, natijada semizlik, yurak-qon tomir kasalliklari, qandli diabet kabi xastaliklar avj olmoqda. Shu bilan birga, oziq-ovqat tanqisligi va vitamin yetishmovchiligi ham dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Quyida O‘zbekistondagi ovqatlanish madaniyatini, sog‘lom ovqatlanish odatlariga qanday erishish mumkinligi hamda davlatning bu borada olib borayotgan siyosatini tahlil qilib ko‘ramiz.

Global oziq-ovqat xavfsizligi indeksidagi o‘rnimiz

2022-yilda O‘zbekiston global oziq-ovqat xavfsizligi indeksida (Global Food Security Index) 113 mamlakat ichida 73-o‘rinni egallagan. Bu natija to‘rt asosiy yo‘nalish bo‘yicha baholangan:

 1. Oziq-ovqat sifati va xavfsizligi – eng yuqori natijani ko‘rsatgan ko‘rsatkich.

 2. Oziq-ovqat resurslarining mavjudligi – mamlakatda hali ham muammoli masalalardan biri.

 3. Xarid qilish qobiliyati – aholining aksariyat qismi o‘rtacha darajada oziq-ovqat mahsulotlarini sotib olish imkoniyatiga ega.

 4. Barqarorlik va moslashuvchanlik – iqlim va iqtisodiy o‘zgarishlar ta’siriga qanday moslashish masalasi dolzarb bo‘lib qolmoqda.

Raqamlar shuni anglatadiki, oziq-ovqat sifati nisbatan yaxshi bo‘lsa-da, uning mavjudligi va taqsimlanishida muammolar bor.

Bolalar ratsioni muammosi

Bolalarning sog‘lom ovqatlanishi – jamiyatning kelajagini belgilovchi omillardan biri. UNICEF ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatda 6–23 oy oralig‘idagi bolalarning 11,1 foizi kuniga bor-yo‘g‘i ikki xil oziq-ovqat mahsulotini iste’mol qiladi.

Sog‘lom rivojlanish uchun bolalar kuniga 8 asosiy oziq-ovqat guruhi mahsulotlarini iste’mol qilishi lozim:

Biroq O‘zbekistondagi bolalar oziq-ovqat ta’minoti bo‘yicha rivojlangan mamlakatlardan orqada. Bolalarning 6,5 foizi yoshi uchun yetarlicha rivojlanmagan, 2,4 foizi esa haddan tashqari ozg‘in. Shu bilan birga, 4,5 foiz bolalar ortiqcha vaznga ega.

Bu ko‘rsatkichlar O‘zbekiston bolalarining ovqatlanishi muammoli ekanini ko‘rsatmoqda. Yetarli darajada ozuqaviy qiymatga ega bo‘lmagan taomlar bolalarning jismoniy va aqliy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi esa allaqachonlar jahon tajribasi orqali isbotlangan.

Nosog‘lom odatlar ortidan ortib borayotgan kasalliklar

2023-yilda Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkiloti O‘zbekistondagi 18−64 yoshdagi aholi orasida tadqiqot o‘tkazdi. Unda quyidagilar aniqlangan:

 Aholining 50 foizi ortiqcha vaznga ega

 20 foizi semiz deb topilgan

 67 foizi kuniga 400 grammgacha sabzavot va meva iste’mol qilmaydi

 46 foizining qonida xolesterin darajasi yuqori

 Aholining o‘rtacha kunlik tuz iste’moli 14,9 grammni tashkil etadi – bu Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti tavsiya qilgan miqdordan 3 baravar ko‘p.

Mutaxassislarning ta’kidlashicha, tuz, qand va yog‘ iste’moli me’yoridan ortiq bo‘lishi yurak-qon tomir kasalliklari, qandli diabet va xavfli o‘smalar kabi kasalliklarning rivojlanishiga sabab bo‘ladi.

Nima sababdan noto‘g‘ri ovqatlanamiz?

Ma’lum bo‘lishicha, O‘zbekiston aholisi kunlik iste’mol qilishi kerak bo‘lgan 46 ta oziq-ovqat mahsulotining 21 tasini tavsiya etilgan me’yordan ko‘p iste’mol qiladi. Masalan, bug‘doy uni, o‘simlik yog‘i, kartoshka kabi mahsulotlar haddan tashqari ko‘p yeyiladi. Boshqa tomondan, sariyog‘, lavlagi, nok kabi mevalar, baliq va quyon go‘shti, jigar va jigar mahsulotlari tavsiya etilgan me’yordan ancha kam iste’mol qilinadi:

O‘zbek milliy taomlari yog‘li va kaloriyaga boyligi bilan ajralib turadi. Qolaversa, oddiy aholining ovqatlanish odatlari ham muvozanatsiz:

 Non iste’moli haddan tashqari yuqori – 1-nav bug‘doy uni normadan 12 baravar ko‘p;

 Qand va gazlangan ichimliklar ko‘p;

 Meva va sabzavotlar esa kam iste’mol qilinadi

Shifokor mutaxasis Otabek Ahliddinnovning fikriga ko‘ra, aholining noto‘g‘ri ovqatlanish muammosi faqat kambag‘allar bilan cheklanib qolmaydi: “Bizda odamlar ikki toifaga bo‘lingan: yetarlicha ovqatlanmayotgan ko‘pchilik va me’yoridan ortiq ovqatlanayotgan ozchilik. Biroq boylar ham, ko‘p yegani bilan, noto‘g‘ri ovqatlangani uchun sog‘lom ovqatlanmaydi.”

Mutaxassisning fikricha, bu savodsizlikning oqibati — o‘zbekning an’anaviy ovqatlanishini sog‘lom ovqatlanish, deb bo‘lmaydi va bu sohada juda ko‘p ma’rifiy ishlarni amalga oshirish kerak deb hisoblaydi.

Me’yordan ortayotgan kaloriya va uglevod iste’moli

JSST ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda o‘rtacha kunlik kaloriya iste’moli 2799 kkal ni tashkil etadi. Bu tavsiya etilgan me’yor – 2196 kkal dan ancha yuqori. Bu nimani anglatadi?

• Oziq-ovqat tanqisligi muammosi unchalik dolzarb bo‘lmasa-da, ortiqcha iste’mol qilish va noto‘g‘ri ovqatlanish mavjud.

• Kam ta’minlangan qatlamlar uchun bu ko‘rsatkich biroz pastroq – 2 437 kkal, lekin baribir me’yoridan oshiq.

• Ortiqcha kaloriyalar noto‘g‘ri taqsimlangan – oqsil, yog‘ va uglevod balansiga amal qilinmaydi.

Shu sababli, semizlik, yurak-qon tomir kasalliklari va diabet O‘zbekiston aholisi orasida tobora keng tarqalmoqda.

O‘zbekiston milliy ovqatlanish madaniyatida uglevodlar haddan tashqari ko‘p iste’mol qilinadi. Oddiy qilib aytganda, non, guruch, makaron va boshqa uglevodlarga boy mahsulotlar ratsionning asosiy qismini egallaydi.

Ideal holatda, insonning oziqlanishida oqsil, yog‘ va uglevodlar nisbati 1:1:4 bo‘lishi kerak. Ammo O‘zbekistonda bu 1:1,1:5,2 ni tashkil qiladi, ya’ni uglevodlar me’yoridan 30 foiz ko‘proq iste’mol qilinmoqda.

Bu esa qandli diabet va yurak-qon tomir kasalliklari xavfini oshiradi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda o‘lim holatlarining 61 foizi yurak-qon tomir kasalliklari bilan bog‘liq. JSST kunlik tuz iste’moli uchun 5 gramm ni tavsiya qiladi. Ammo O‘zbekistonda bu miqdor 14,9 gramm, ya’ni uch baravar ko‘proq.

Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga boy bo‘lsa-da, aholining 67 foizi kuniga tavsiya etilgan 400 grammdan kam sabzavot va meva iste’mol qiladi.

Sanitariya-epidemiologiya qo‘mitasi tadqiqotlariga ko‘ra, 46 foiz aholining qonida xolesterin darajasi me’yoridan yuqori. Bu esa yurak-qon tomir kasalliklari xavfini oshiradi.

Buning asosiy sabablari:

• Qovurilgan va yog‘li mahsulotlarning ko‘pligi

• Transyog‘lar va qayta ishlangan yog‘larning yuqori iste’moli

• Jismoniy faollikning kamligi

Noto‘g‘ri ovqatlanish muammosi qanday hal etiladi?

Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonda sog‘lom turmush tarzi masalasi tobora dolzarb tus olmoqda. 13-fevral kuni Prezident Shavkat Mirziyoyev raisligida o‘tkazilgan yig‘ilishda tuz va shakar iste’molining xavotirli darajada ortib borayotgani, meva-sabzavot va boshoqli mahsulotlar kam iste’mol qilinayotgani ta’kidlangan edi. Bundan tashqari, aholining 44 foizi umuman jismoniy faollik bilan shug‘ullanmaydi, 36 foizi esa to‘g‘ri ovqatlanish qoidalariga rioya qilmaydi. Natija esa aniq: ortiqcha vazn (56%), yuqori qon bosimi (38%) va boshqa xavfli kasalliklar tobora ko‘paymoqda. Shu sabab, davlat rahbari “Sog‘lom inson – sog‘lom millat” umummilliy harakatini boshlash tashabbusini ilgari surdi. Uning doirasida sog‘lom ovqatlanish va jismoniy faollik targ‘ib qilinadi, ijtimoiy tarmoqlar, televideniye va matbuot orqali sog‘lom hayot tarzi targ‘ib qilinadi. Hatto qonun darajasida qoidalar belgilanishi ham kutilmoqda.

Sog‘liqni saqlash vazirligi esa aholiga kunlik kaloriya balansiga rioya qilish, oqsil, yog‘ va uglevodlarni 1:1:4 nisbatida saqlash, qand va tuz iste’molini kamaytirish, fastfud va qayta ishlangan mahsulotlardan voz kechish, sabzavot-mevalarni ko‘proq iste’mol qilish kabi qoidalarni tavsiya qildi. Maktablarda bepul tushlik dasturi joriy etilishi, umumiy ma’rifiy ishlar kuchaytirilishi ham rejalashtirilgan.